14.12.2019, sobota, godz. 16.30
Muzeum Pałac Herbsta, ul. Przędzalniana 72

Zapraszamy na spotkanie z autorkami książki "Herbstowie.

Historia fabrykantów" – Dorotą Berbelską i Magdaleną Michalską-Szałacką.

Książka ujawnia nieznane fakty z życia rodziny Herbstów tworząc niezwykle wyrazisty obraz rodu. "Herbstowie. Historia fabrykantów" to pierwsza próba przedstawienia dziejów rodziny, ale też przyczynek do poznania kultury życia codziennego klasy średniej i wyższej Łodzi i Sopotu.

Autorki biografii Herbstów, Dorota Berbelska i Magdalena Michalska-Szałacka, opierają się przede wszystkim na nieznanych, nowo odkrytych i niewykorzystywanych dotąd archiwaliach, które umożliwiły wypełnienie luki w dotychczasowym stanie wiedzy o fabrykanckim rodzie. Narracyjny rdzeń książki tworzy traktowana nielinearnie historia rodziny Herbstów, dla której chronologia nie jest ramą relacji. Główne wątki rozgrywają się w czasach dwudziestolecia międzywojennego i II wojny światowej. Na pierwszy plan wysuwają się losy Leo, jednego z synów Matyldy i Edwarda Herbstów, i jego żony Alexandry. Wieloletnie poszukiwania źródłowe prowadzone w archiwach polskich, niemieckich i rosyjskich, pozyskiwanie często śladowych informacji, pozwoliły ukazać losy poszczególnych przedstawicieli rodziny Herbstów prawie do czasów nam współczesnych. Znaczącym uzupełnieniem kwerend archiwalnych są relacje świadków, czyli historia mówiona. Przełomem w pracach badawczych było nawiązanie kontaktu z Ursulą Hadrian - wnuczką Matyldy i Edwarda Herbstów.

Książka nie rozwija pełnego katalogu wątków związanych z aktywnością Herbstów. Autorki kreślą przede wszystkim obraz życia codziennego jednej z wielkich rodzin fabrykanckich, a mając świadomość wielowarstwowości realiów, w których funkcjonowali Herbstowie, sygnalizują wybrane zagadnienia, takie jak ich szeroko rozumiana działalność gospodarcza, konteksty polityczne, narodowościowe czy społeczne.

Z pewnością książka "Herbstowie. Historia fabrykantów" będzie atrakcyjną lekturą dla osób zainteresowanych przeszłością Łodzi i Sopotu oraz losami ludzi, którzy tworzyli historię tych miast.

Publikacja jest dostępna w polskiej i niemieckiej wersji językowej. Podczas spotkania goście będą mieli możliwość zakupu książki w promocyjnej cenie.

Bilet: 1 zł

 

 

 

 

 

  

  

  

 

 

Nagroda Specjalna Fundacji Identitas –

„Tożsamość. Warsztaty w Arktyce”

 

Fundacja Identitas ogłasza konkurs dla polskich humanistów, pisarzy, filozofów, historyków. Na warsztaty za kręgiem polarnym pojedzie w końcu lutego 2020 r. sześciu polskich autorów w wieku od 25 do 41 lat. Zespół ekspertów przeprowadzi zajęcia poświęcone myśleniu o tożsamości. Samotna baza na wyspie Uløya zapewni niespotykane gdzie indziej warunki do refleksji i pracy twórczej. Uzupełnieniem głównej nagrody, jaką są warsztaty, będą stypendia oraz promocja dzieł uczestników warsztatów prowadzona przez Fundację i jej partnerów.

Pobyt w osamotnionej bazie w Arktyce jest nie tylko powierzchownym ledwie pretekstem do refleksji na temat gwałtownej ewolucji w postrzeganiu tożsamości. Warunki i sposób przeprowadzenia Warsztatów będą sprzyjać myśleniu i debacie w tej – zważywszy na zachodzące w świecie przemiany w komunikacji i sposobach wzajemnego postrzegania – szczególnie interesującej dziś kwestii. W dniu dzisiejszym Fundacja rozpoczyna przyjmowanie zgłoszeń. Autorów mogą zgłaszać działające na terenie RP wydawnictwa, piszący w języku polskim autorzy, pracownicy naukowi uczelni, redaktorzy naczelni czasopism i programów naukowych, kulturalnych, politycznych i społecznych, organizacje pozarządowe działające w sferze kultury oraz zarząd Fundacji. Autorzy mogą zgłaszać swoje osobiste kandydatury.

Termin zgłaszania autorów do tegorocznej edycji Nagrody Specjalnej Fundacji Identitas upływa 16 grudnia 2019 roku. Regulamin i inne informacje dotyczące konkursu można znaleźć na stronie Fundacji (identitas.pl). Zgłoszenia do konkursu oceni zespół w składzie: Renata Chołuj (pisarka, przewodnicząca Jury Nagrody Identitas), Wawrzyniec Rymkiewicz (filozof, tłumacz, wydawca, redaktor naczelny kwartalnika Kronos), Mariusz Cieślik (prozaik, scenarzysta, dziennikarz, z-ca dyrektora radiowej “Trójki”), Dawid Jung (poeta, redaktor naczelny Zeszytów Poetyckich) oraz założyciel Fundacji Identitas,

Tomasz Kaźmierowski. Kaźmierowski przypomniał podczas prezentacji pomysłu „Warsztatów w Arktyce” o efektach siedmioletniej już historii wspierania humanistów przez Fundację, w tym o kilkudziesięciu nagrodach finansowych i stypendiach. Począwszy od roku 2014 Fundacja Identitas zasila humanistów stypendiami, a także, w ramach Nagrody Identitas, przyznaje corocznie autorom najlepszej polskiej książki roku nagrodę finansową w wysokości od 40 tysięcy do 80 tysięcy złotych.

Wśród dotychczasowych laureatów i nominowanych do Nagrody Identitas znaleźli się między innymi Marta Kwaśnicka, Beata Halicka, Jarosław Marek Rymkiewicz, Maciej Pieprzyca, Jan Polkowski, Ryszard Kaczmarek, Krzysztof Koehler, Bogdan Podgórski, Anna Janko, Agnieszka Kołakowska, Natalia Jarska, Stanisław Waltoś, Kazimierz Orłoś, Mariusz Urbanek i Przemysław Dakowicz. Darczyńcą nagrody finansowej w obecnej edycji jest Fundacja PZU. Patronami medialnymi „Tożsamości. Warsztatów w Arktyce” są Polskie Radio, kwartalnik Kronos, Zeszyty Poetyckie i tygodnik Do Rzeczy.

Regulamin konkursu dostępny jest na identitas.pl

 

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 

 

Andrzej Walter

Na peryferiach życia obserwując sępy

 

Właśnie wróciłem z trzech jakże ważnych polskich festiwali literackich w naszym kraju. Były to: te dwa, onegdaj słynne, najstarsze imprezy: 48 Warszawska Jesień Poezji i 42. Międzynarodowy Listopad Poetycki w Poznaniu (choć hasło „w Poznaniu” potraktowałbym umownie) oraz ten trochę młodszy, lecz z ugruntowaną już marką jakości literackiej – szesnasty Międzynarodowy Festiwal Poezji w Polanicy Zdroju „Poeci bez granic” imienia Andrzeja Bartyńskiego organizowany od zarania przez Dolnośląski Oddział Związku Literatów Polskich.

Myśl generalna, po tych jakże energetycznych wojażach jest taka oto: jak to dobrze, że mogły się one jeszcze odbyć, a myśl druga, pochodna, ta już zdecydowanie mniej radosna, a zaczerpnę ją ze wstępu, który był łaskaw skreślić w kilku jakże ważnych słowach świetny poeta i jednocześnie Prezes Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich Marek Wawrzkiewicz brzmi następująco:

 

...wiele rzemiosł, podobnie jak wiele gatunków zwierząt i roślin, znamy już tylko z atlasów i wspomnień. Nieliczni mistrzowie swoich fachów wegetują gdzieś na przedmieściach swoich miast i miasteczek. Podobnie jest z poetami: egzystują na peryferiach społecznej świadomości.

 

Oto powracam więc z tych peryferii, powracam z krain dalekich, z przestrzeni dzikich, upadłych, zapomnianych, powracam z dalekiego kraju życia literackiego jeśli kogoś spoza tego środowiska w ogóle takie życie jeszcze dziś interesuje.

Było tu, w Polsce, bowiem kiedyś takie życie – życie literackie, które kształtowało choćby czytelnictwo, a szerzej kulturę narodową. Dziś to życie przeniosło się „do katakumb”, do nisz, do zamkniętych gett bez publiczności, słowem, na peryferie właśnie. Dziś życie to nie stymuluje niczego i niczego w tym świecie nie zmienia, być może oprócz nas samych – uczestników tych niejednokrotnie pięknych przedsięwzięć i z pewnością wartościowych w niesieniu kaganka kultury wyższej tu i ówdzie. Kaganek ten zdaje się być nikomu niepotrzebnym hałasem kilku dziwolągów nazywanych poetami, względnie i rzadziej, a szerzej literatami, których świadomość społeczna wyparła poza przestrzeń jakkolwiek użyteczną. No cóż. Taką mamy dziś kulturę kraju. Polega ona na spoglądaniu na świat przez magię ekranów oraz na plemiennej wojence post–poglądowej polegającą na bezmyślnym zwalczaniu przeciwnika dla sztuki samego zwalczania. Głębszą myśl natomiast wyparł rechot, kabaret, spa, welnnes oraz wszelkiej maści gabinety przywracające sprawność ciała w miejsce sprawności ducha. Ducha już dziś nie ma. Ziemia w zasadzie posprzedawana. Nie ma zatem i czego odnawiać, bo ani ziemi, ani ducha. A oblicze? Oblicze piękne, nasmarowane kremami przeciwzmarszczkowymi i dobrze się prezentujące w lustrze ... samotności.

Powracając do pojęcia życia literackiego w samej jego definicji, warto zauważyć, że bez niego żadna sztuka słowa nie mogłaby zaistnieć, żadna kultura wyższa, żadna Nagroda Nobla i żaden powód do dumy, że my Polacy mamy świetnych pisarzy, znakomitych poetów, którzy rozpoznają i leczą bolączki tego świata, krzepią upadłych na duchu i wyznaczają wzorce na przyszłość. Przyszłość przestała być tematem zgłębień, a duch jak już wspomniałem dawno był upadł. Co zatem pozostało?

Pozostało wielokrotnie obserwowalne w wielu przypadkach jednostek ludzkich przeświadczenie, że istnieje jednak ścisły związek owego życia literackiego z rozwojem, postępem i poziomem sztuki współczesnej. Słowem zwyczajnym rzecz ujmując – nadal mamy na tym padole kilku ludzi, którym zostało jeszcze wiele w głowie i doskonale rozumieją wagę i powagę sytuacji. Zadziwiającym jest natomiast fakt, że takich ludzi jest coraz mniej w tych ponoć wiodących ośrodkach wielkomiejskich, zdawałoby się siedlisku elit oraz inteligencji. Natomiast coraz więcej znajdujemy ich... na peryferiach właśnie. Oto tak się poczęło dziać, że jedne peryferie spotkały się z drugimi. Peryferie zdegradowanej kultury wielkomiejskiej w swojej fali zwrotnej pędzącej z peryferii lokalizacyjnej, z tak zwanej prowincji nagle lepiej wspierają i czują potrzebę takiego wsparcie, takich uroczystości, literackiego świętowania niż te zblazowane elity Warszawki czy Poznania.

To, co wydarzyło się w tym roku w Śremie, Wągrowcu, w Lesznie, czy choćby w Polanicy Zdroju przerasta wyobrażenie wszelkie, że tam może się coś takiego wydarzać. Poeci z całego świata oraz poeci Polscy – przyjmowani są godnie, z honorem, z zainteresowaniem, z należnym szacunkiem. Literaturę uznaje się, nie za piąte koło u wozu – jak w Warszawie czy Poznaniu (mam na myśli władze, elity oraz decydentów), ale uznaje się ją jako sztukę ważną, wielokrotnie najważniejszą, ku ocaleniu tkanki społecznej zakorzenionej w intelektualnej kulturze słowa. Książki, w tym poezja są czytane, szanowane, omawiane, ba, podziwiane. Siłą rzeczy i twórcy tych precjozów są traktowani adekwatnie do wyrażonego zafascynowania. Dlaczego owa fascynacja umknęła z tych ogromnych miast?

Dlaczego wśród krajowych elit zanikł jakiś instynkt samozachowawczy wyrażony w hierarchii potrzeb kulturalnych? To pytania trudne i złożone. Jedną jednak z brutalniejszych i trafniejszych odpowiedzi jest sformułowanie na granicy wulgarności i ordynarności. Bo nastała epoka kultury chama. Bo chamów wpuszczono na salony. Bo chamstwu nie stawia się dziś żadnej tamy, a niejednokrotnie chamstwo się dziś pochwala i popiera relatywizując je do: zaradności, przedsiębiorczości i umiejętności radzenia sobie w pracy i w życiu.

Chamstwu się dziś klaszcze, byle stało za tym odpowiednie lobby i byle portfele były wypchane, a zaplecze właściwe i zaopatrzone. Smutna to rzeczywistość, ale jakże bardzo realna. Możemy przyglądać się jej na co dzień wraz z fontannami hipokryzji oraz złotoustych odwracaczy kota ogonem. Niestety pożyteczni idioci wywodzą się czasem i ze środowisk literackich. Nie załapali się na rewolucję, nie załapali na dystrybucję, to została im już tylko prostytucja.

I nagle okazało się, że pomimo skromności środków wszystkie te Festiwale zakończyły się sukcesem. Warszawski dzięki ogromnemu wsparci Unii Polskich Pisarzy Lekarzy – tętnił życiem i dyskusją literacką, poznański dzięki ośrodkom lokalnym, które oczarowały gościnnością oraz świadomością wagi literatury i kultury z tym związanej, polanicki dzięki zaangażowaniu władz lokalnych. Trudno wymieniać tu wszystkich z imienia i nazwiska, ale znamy przecież tych ludzi, tych którzy przechodzą piekło upokorzeń i afrontów, aby doprowadzić do zaistnienia tych wydarzeń literackich. Kilka postaci jednak zasługuje na wielkie brawa, a są to: Marek Wawrzkiewicz, Danuta Bartosz, Zbigniew Gordziej, Jerzy Beniamin Zimny czy Kazimierz Burnat. Bez nich, bez ich determinacji, samozaparcia, uporu czy konsekwencji nie byłoby kontynuacji pięknych tradycji podtrzymywania... no właśnie, niczego innego jak życia literackiego w Polsce.

Jeśli ktoś nie widzi, nie chce widzieć, czy nie rozumie korelacji tego życia literackiego u podstaw, u źródeł niejako z późniejszym efektem tego życia literackiego w postaci choćby tej nieszczęsnej (szeroko już omówionej od wszelkich stron) nagrody Nobla czy też innych achów i ochów okołoliterckich, to powinien powrócić do zagłębienia się od podstaw całej teorii literatury, wchodząc w szczególności w teorie jej kreatywności, powstawania, tworzenia i w atmosferę będącą podłożem tej siły sprawczej, że ktoś zaczyna pisać i jako debiutant musi później (ale szybko) spotkać się z odbiorcą, aby usprawniać czy szlifować warsztat, aby zaowocowały te relacje artystyczne: twórca – czytelnik i przyniosły w przyszłości obfity plon w postaci coraz to lepszych kolejnych książek, w których następuje rozwój autora po otrzymanych bodźcach. Takie spotkanie jak spotkanie autorskie, spotkanie w szkole, w bibliotece, czy z innymi twórcami w ramach festiwali to bezcenne doświadczenie dla artysty. Decydenci, którzy z powodu braku wyasygnowanych środków, braku chęci wsparcia i braku świadomości potrzeby takiego wsparcia powinni w przysłowiowym piekle się smażyć jako ocena ich przydatności społecznej. Czegóż my tu jeszcze jednak chcemy skoro Pan Premier w najnowszym swoim exposé o kulturze nie powiedział ani jednego słowa. To straszne i porażające. Wnioski wyciągnijcie sobie sami.

Wracając do Festiwali. Zewsząd otrzymywałem sugestie, że trzeba o tym napisać, że należy wystawić jakieś piękne laurki tym ludziom, którzy są jednak inni, którzy wspierają kulturę, sztukę, a zwłaszcza nasze bezcenne życie literackie jako podłoże do wszelakiego wzrostu. Ludzi, którzy mają wizję, chęci oraz potrzebę kultury najwyższej. To w pewnym sensie prawda. Niespotykany wcześniej rozmach tym imprezom nadali Starosta Wągrowiecki Tomasz Kranc, Burmistrz Miasta Wągrowca Jarosław Berendt oraz Wójt Gminy Wągrowiec Przemysław Majchrzak. Inicjatorką poetyckiej uczty była Przewodnicząca Rady Powiatu Wągrowieckiego, poetka Małgorzata Osuch. Z kolei w Śremie ogromne brawa należą się Burmistrzowi Śremu Adamowi Lewandowskiemu, przy okazji świetnemu poecie. Niedawno pisałem o Adamie jako o twórcy w tym jego unikalnym połączniu poezji z gigantyczną pracą dla społeczności lokalnej. Ten człowiek orkiestra doprowadził poziom kultury w czterdziestotysięcznym mieście Śrem (40 kilometrów od Poznania) na wyżyny przekraczające poziomem aglomeracje Warszawy i Poznania. Mówimy o skali oferty wobec liczby mieszkańców. I o poziomie tej oferty. To co nam tam pokazano: hipernowoczesna galeria sztuki wraz z salą widowiskową w ramach Muzeum w Śremie, Ośrodek Kultury czy sama biblioteka – nie odbiegająca w swej nowoczesności od biblioteki paryskiej to rzecz na mapie Polski po prostu bez precedensu. Wniosek zatem może być tylko jeden. Za tym wszystkim, aby w kulturze działo się dobrze stoją po prostu ludzie – ludzie pełni pasji, wiary i potrzeby tej kultury. Ludzie, na przeciwko sępom, które kulturę chcą rozszarpać i nas przy okazji... Ludzie, którzy stoją na antypodach tego społecznego marazmu, który zagnieździł się w świadomości wielkomiejskich elit i włodarzy. Przykład Festiwalu Poznańskiego dobrze oddaje zasadniczą tezę tej naszej smutnej peryferyjności.

Poparcie dla tej tezy znajdziemy też w Polanicy Zdroju. Festiwal imieniem Andrzeja Bartyńskiego napotyka na swej drodze już 16 rok wciąż nowe przeszkody, a pomimo tego trwa nadal i ciągle promieniuje swą kulturotwórczą rolą nie tylko na województwo dolnośląskie, ale na całą Polskę. Spotkanie autorskie przygotowane w Liceum Kłodzkim im. Chrobrego może być wzorcem spotkań tego typu na cały kraj. Znajomość współczesnej literatury polskiej uczniów tej szkoły wręcz zadziwia, a ich pasja książek szokuje wręcz na tle dzisiejszych młodych ludzi. Za to odpowiedzialni są rzecz jasna nauczyciele. I tak koło się domyka – wszystko tworzą ludzie. Ludzie likwidują albo utrudniają życie literackie, ale i ludzie je wskrzeszają, kultywują i pielęgnują. Zasługa Kazimierza Burnata w tym zakresie nie jest już nikomu obca. W tym roku dzięki niemu mogliśmy się spotkać z poetami: Bangladeszu, Grecji, Serbii, Łotwy, Wietnamu i Ukrainy. Poeta z Bangladeszu mieszkający na stale w Nowym Yorku i jest ściśle związany z nowojorską literacką bohemą artystyczną. Utrzymuje stałe kontakty z wiodącymi poetami amerykańskimi. Hassanal Abdullah, gdyż o nim tu mowa, znakomicie wpisał się w tegoroczną Polanicę, a my – jak zwykle – poczuliśmy się ubogaceni w nowe doznanie. Kolejna dykcja, nowa przestrzeń poezji, nowy człowiek i świat, który staje się dzięki takim akcjom coraz mniejszy i coraz przystępniejszy. Pomimo negatywnych aspektów unifikacji i globalizacji mamy nadzieję i potwierdzenie faktu, że jako poeci tworzymy jedną i jednorodną prawie rodzinę ludzką, która zdolna jest jeszcze coś zmienić na tym świecie. Choćby i na jego peryferiach...

Kończąc tę może nazbyt długą relację i refleksję przytoczę wiersz Hassanala, który dosyć dobrze oddaje czym są dziś nasze peryferie i jak się w nich... rozpoznać:

 

Sępy mają się dobrze

 

Kiedy byłem mały, widziałem ich kilka.

Lubiły siadać wysoko, na grubych konarach drzew.

Zazwyczaj więc były niewidoczne.

A one pewnie myślały, że są lepsze od nas.

Dlatego rzadko widywałem ich wytworne skrzydła

i długie nagie szyje.

Jednak pewnego razu widziano je

po drugiej stronie drogi,

jak jadły mięso padłych krów.

 

Pobiegłem. Ujrzałem tylko stado wron, szakale i urocze wiejskie pieski

pożerające smacznie krowie wymiona.

„Sępy rzadko przebywają tam, gdzie są ludzie,

żyją w górach” – mówili starsi.

Ale niekiedy przylatywały w pobliże naszej wioski,

siadały na polu albo na wysokich palmach.

Jak to dzieciaki, patrzyliśmy na nie z oddali

z mieszaniną strachu i ciekawości.

 

A teraz – widzę mnóstwo sępów dookoła.

Wiodą cudowne życie, pożerają najlepsze kąski.

Widzę ich tysiące, miliony.

Zdrowi, barwni –

żółci, niebiescy, czarni i czerwoni –

czekają na okazję, by wyszarpnąć ostrymi dziobami

kawałek nas.

 

Dzisiaj sępy

są dookoła.

 

(wiersz przełożył Tomasz Marek Sobieraj)

 

Andrzej Walter

 

 

 

 

 

Literacki Nobel

 

Literacki Nobel – powód do dumy i uniesienia, czy wstydliwe kukułcze jajo pozwalające panoszyć się danemu twórcy i uznać za niemal boskiego, a publiczności dogmatycznie go podziwiać? To, jak się okazuje, całkiem aktualne dziś pytanie. Pytań o literackiego Nobla jest z pewnością o wiele więcej. Jedno powoli przestaje ulegać wątpliwości – literacki Nobel to nagroda polityczna, jako sygnał Akademii dla zaistnienia oczekiwanych społecznie zmian. Szkoda, że im kilka razy nie wyszło…

Na przykład w 1944 roku kiedy Holocaust sięgał zenitu, komitet przyznał nagrodę duńskiemu twórcy Johhannesowi Vilhelmowi Jensenowi – zadeklarowanemu zwolennikowi wyższości rasy nordyckiej nad innymi. Jego 14 letnia praca nad sześcioma tomami powieści „Długa podróż” prawi o triumfalnym pochodzie tej rasy przez dzieje. Trudno chyba o większą … niezręczność. Wiele to jednak mówi o samej nagrodzie. I powiedzmy otwarcie, tak było od samego początku. Żeromski był wtedy (w 1924) zbyt lewicowy. Tak, tak kochani, bo trzeba też uwzględnić, że z początku w Akademii zasiadali konserwatyści literaccy. Teraz mamy sytuację zgoła odwrotną.

Nagroda ta więcej chyba mówi o ideowych i politycznych przekonaniach jurorów niż o faktycznym poziomie literackim laureatów. (na szczęście skupiamy się na nagrodzie literackiej, ale warto wspomnieć, że jednym z głównych kandydatów do nagrody pokojowej na początku lat 30-tych ubiegłego wieku był nie kto inny jak Adolf Hitler, co chyba już dostatecznie by skompromitowało Szacowne Szwedzkie grono)… Wróćmy do Nobla literackiego. Nie otrzymali go: Henryk Ibsen, Joseph Conrad, Reiner Maria Rilke, James Joyce, Jorge Louis Borges, Graham Greene czy Zbigniew Herbert, a otrzymali na przykład: Rudolf Eucken, Paul van Heyse, Björnstjerne Björnson, Carl Spitteler czy Erik Karfeldt, nie wspominając o Elfriede Jelinek… Dziś jak wiemy zmieniły się pryncypia. Jak również wiemy jedynym celem nowych współczesnych marksistów jest powolny marsz przez instytucje. Jedną z nich jest zapewne komitet noblowski. Za cel wzięli sobie rozsadzenie odwiecznego porządku świata. Kim lepiej rozsadzać niż artystami i sztuką. Ową masowością informacji i kontekstów docierających do niemal wszystkich.

I taka to dziś nagroda. Cieszmy się z kolejnego „polskiego” Nobla literackiego. Czytajmy książki. Gratulujmy laureatce, ale wspomnijmy też i o tym co wcześniej tu napisałem, gdyż to są fakty, a z nimi chyba ciężko polemizować. Tu chyba wnioski nasuwają się same, choć przecież znamy i inny fakt, że słynny filozof Hegel swego czasu powiedział, że „Jeśli teoria nie zgadza się z faktami, tym gorzej dla faktów”. Teoria nam się tu raczej z niczym nie zgadza, a już z pewnością ze zdrowym rozsądkiem. Ja mam w głowie kilku swoich „polskich noblistów” i cóż z tego, że nie otrzymawszy tej nagrody wciąż zasiedlają moją świadomość. Będę cieszył się nimi nadal i nadal szukał właśnie ich książek, czego i Wam szczerze życzę…

Andrzej Walter

  

 

 

Olga Tokarczuk i Peter Handke

laureatami Literackiej Nagrody Nobla

za 2018 i 2019 rok...

 

 

  

 

SŁUCHANIE

SŁUCHAĆ UWAŻNIE

 

OD REDAKCJI

Tytuł niniejszego artykułu wstępnego należałoby w gruncie rzeczy zapisać w cudzysłowie – nie dlatego, żeby w ten sposób wyrazić dystans wobec tych słów, lecz dlatego, że można je potraktować jako cytat. Ich angielska wersja, „listening carefully”, rozpoczyna tytuł artykułu¹ dotyczącego tematyki, która pozostaje poza obszarem zainteresowań – a w każdym razie zainteresowań zawodowych – autorów prac zamieszczanych w kwartalniku „Ethos”. Tekst ów przedstawia analizę specyficznych drgań harmonicznych wulkanu Lascar w Chile. Ta specjalistyczna praca z dziedziny wulkanologii „wyłoniła się” z Internetu przypadkiem, podczas poszukiwań informacji potrzebnych przy redagowaniu materiałów do obecnego tomu. Wyszukiwarka umieściła ją wśród pozycji z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, dotyczących głównie różnych aspektów komunikacji między ludźmi. W tym kontekście uderzająca wydała się tematyka – a także zasadniczy sens – przedstawionych w artykule badań. Niezależnie od tego, co kierowało autorką, gdy nadawała tak „humanistyczny” tytuł swojej pracy, obraz nasłuchiwania pomruków wulkanu wydaje się wymownie przypominać o doniosłości słuchania – i to słuchania niezwykle uważnego. W tym wypadku słuchanie nie jest związane z porozumiewaniem się, lecz pełni funkcję jeszcze bardziej podstawową, chroni człowieka przed bezpośrednim zagrożeniem fizycznym. „Słuchanie” w tytule tego artykułu ma też sens do pewnego stopnia metaforyczny: częstotliwość drgań wulkanów po¬zostaje poza zasięgiem ludzkiego słuchu, żeby je „usłyszeć”, trzeba ów zmysł niejako wzmocnić za pomocą odpowiedniej aparatury, a ponadto nauczyć się analizować i interpretować jej wskazania. Słuchanie takie zakłada długotrwały i zorganizowany wysiłek. Można powiedzieć, że dzieje ludzkiej cywilizacji i kultury to w istocie historia wysiłku słuchania. (...)

P.M.

___________________

¹ Zob. M. Hellweg, Listening Carefully: Unigue Observations of Harmonie Tremor at Lascar Volcano, Chile, „Annali di Geofisica” 42(1999) nr 3, s. 451-464.

 

 

 

  

  

  

Zmarł Jacek Kajtoch

13 stycznia 2019 roku zmarł Jacek Kajtoch – polski eseista i krytyk literacki, doktor nauk humanistycznych. Urodził się 7 lipca 1933 roku w Wadowicach.

Ukończył filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1967 roku uzyskał stopień doktora za rozprawę pt. Studia nad poezją polską na Śląsku w XIX wieku (Norbert Bonczyk i Konstanty Damrot) obronioną na dzisiejszej Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W latach 1955-1961 był pracownikiem naukowym na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1955-1998 był sekretarzem redakcji miesięcznika „Ruch Literacki”. W latach 1961-1972 pracował naukowo w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Od 1972 roku ponownie powrócił na Uniwersytet Jagielloński. Debiutował w 1956 roku na łamach tygodnika „Życie Literackie” jako krytyk. Jest autorem bądź współautorem licznych antologii poetyckich i prozatorskich. Recenzował utwory literackie, zwłaszcza debiutantów oraz brał czynny udział w życiu literackim Krakowa (zorganizował m.in. „Krakowskie Dni Poezji” czy „Krakowską Noc Poetów”).

Od 1970 roku należał do Związku Literatów Polskich. Pełnił funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego. W latach 1981-1988 był członkiem grupy literackiej Nadskawie, której był współzałożycielem.

Był mężem poetki Anny Kajtochowej.

 

Anna i Jacek Kajtochowie na Warszawskiej Jesieni Poezji (2008).

 

 

MIĘDZY SZKODĄ

A KRZYWDĄ

 

„Krzywda” to – wbrew pozorom – pojęcie wcale nie łatwe do zdefiniowania. Chociaż stan opisywany za pomocą tego słowa jawi się w ludzkim doświadczeniu jako rzeczywisty i niepodważalny, a wręcz namacalny, próba sformułowania jego opisu, ujęcia kategorialnego, które wykraczałoby poza przedstawienie indywidualnych przypadków krzywdy i operowałoby właściwymi filozofii pojęciami ogólnymi, okazuje się przedsięwzięciem intelektualnie karkołomnym. Trudno jest mówić o krzywdzie w metajęzyku, chociaż indywidualne przypadki krzywdy jesteśmy w stanie wskazać, nie żywiąc co do nich najmniejszej wątpliwości. Być może jednym ze źródeł tej swoistej nie¬mocy intelektualnej jest fakt, że pojęcie krzywdy sytuuje się na przecięciu różnych dyscyplin: psychologii, filozofii, etyki, antropologii (tak filozoficznej, jak i kulturowej), metafizyki, teologii, a nawet socjologii (wszak mówi się również o krzywdzie społecznej) – jego aspektowa analiza nieuchronnie skutkuje więc redukcjonizmem, radykalnym spłyceniem doświadczenia, które odczytujemy przecież jako jedno z najgłębszych, doświadczenia, które niekiedy decyduje o tym, jakie stanie się całe dalsze życie konkretnego człowieka¹. Pojęciem, którego podzbiór stanowi „krzywda”, jest na pewno pojęcie zła². Doświadczenie krzywdy zadaje jednak kłam popularnemu powiedzeniu, że „nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”. Krzywda nie przynosi skutków pozytywnych – gdyby je przynosiła, nie można by jej nazwać krzywdą. Wydaje się, że mowa o pozytywnych skutkach zła dotyczy przede wszystkim stanu, który określamy za pomocą pojęcia szkody, służącego określeniu również pewnego typu zła – braku, który zaistniał (także w odniesieniu do osoby) w sposób obiektywny bądź subiektywny i którego dalsze konsekwencje mogą okazać się pozytywne lub co najmniej obojętne dla zainteresowanych. W czym zatem tkwi różnica między szkodą a krzywdą? W jakim momencie zło przestaje być szkodą, brakiem, który da się – być może jakąś nową jakością –uzupełnić, a staje się krzywdą? Innymi słowy, w jakim momencie zło wprowadza nieodwracalną zmianę w relacjach międzyludzkich czy też w relacji człowieka do świata – by od tej chwili nic nie było już takie, jak wcześniej? Co dzieje się „między szkodą a krzywdą”? Na pytania te, którym metodolog postawiłby zapewne zarzut nieprecyzyjności, w których bardzo możliwe, że dostrzegłby błędne koło albo domaganie się wyjaśnienia w rodzaju „ignotum per ignotum”, można jednak próbować odpowiedzieć. Być może w przypadku krzywdy znacznie ważniejsze niż ukucie słownej definicji pojęcia jest ukazanie pewnych cech istoty zjawiska, sformułowanie czegoś na kształt definicji dejktycznej, z pełną świadomością jednak, że będzie to jedynie definicja w zarysie, która przerodzi się co najwyżej w próbę redukcyjnego wyjaśnienia źródłowego fenomenu. (...)

D.Ch.

___________________

¹ Próbę systematycznej analizy pojęcia krzywdy i łączącego się z nim pojęcia zadośćuczynienia podjął w polskiej literaturze filozoficznej Robert Piłat (zob. R. Piłat, Krzywda i zadośćuczynienie, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2003).

Interesujące wydaje się, że polski termin „krzywda” nie znajduje jednowyrazowego odpowiednika w języku angielskim, który stał się językiem źródłowym dla filozofii współczesnej. Żadne ze słów, za pomocą których oddaje się w nim zjawisko i doświadczenie krzywdy (na przykład „harm”, „wrong”, „injustice”, „injury”, „hurt”, „ill” czy „abuse” – by wymienić jedynie sformułowania najczęściej powracające w tym kontekście), nie zawiera w sobie intuicji zła – ani w sensie obiektywnym, ani subiektywnym – wywierającego nieprzemijający, niejako istotowy wpływ na podmiot, który tego zła doświadczył. W języku angielskim nie ma również słowa, które byłoby synonimem niemieckiego „Schadenfreude”, oznaczającego radość z doznanej przez kogoś krzywdy. Do tego z kolei faktu nawiązał Adam Potkay w swoim referacie „A Very Short History of Joy”, wygłoszonym podczas seminarium „Of Joy”, które Instytut Jana Pawła II KUL zorganizował 7 kwietnia 2011 roku. Potkay mówił wówczas: „Rodzimi użytkownicy języka angielskiego od czasu do czasu doznają swoistej ulgi wobec faktu, że nie mamy żadnego własnego zwrotu opisującego ów sentyment: Oxford English Dictionary odnotowuje wśród najwcześniejszych użyć tego terminu w języku angielskim taka oto filologiczną refleksję, która pojawiła się w gazecie «Spectator» w roku 1927: «Nie ma w języku angielskim słowa oznaczającego schadenfreude, ponieważ uczucie tego rodzaju tutaj nie występuje»„ (tłum. fragm. – D.Ch.). Czy można zatem analogicznie sądzić, że odczucie krzywdy w sensie, w jakim rozważamy je na gruncie języka polskiego, wśród rdzennych użytkowników języka angielskiego nie występuje?

² Por. Piłat, dz. cyt., s. 29 n.

 

 

 

ZA TAMĄ

Fantastyka niderlandzka w praktyce i w teorii

 

Na polskim rynku fantastyka niderlandzka ukazuje się bardzo sporadycznie i rzadko kojarzona jest właśnie z tym kręgiem kulturowym. W samej Holandii dalej jest gatunkiem niszowym, ale powoli zyskującym popularność. By przybliżyć polskim czytelnikom niderlandzką literaturę fanatyczną, Grupa Wydawnicza Alpaka przedstawia nie tylko tamtejszą literaturę jak i teksty publicystyczne.

Antologia, jako dzieło w pełni darmowe, będzie dostępna w formie elektronicznej. Jest ona efektem pracy wolontariuszy. Jednakże przede wszystkim twórców z Niderlandów. Wybór zamieszczonych dzieł nie jest przypadkowy. Prezentowani autorzy byli laureatami licznych nagród przyznawanych w Niderlandach i za granicą. Teksty te tłumaczono wielokrotnie. Wielu ma za sobą, odnoszące ogromne sukcesy, powieści oraz antologie.

Dzieła z niderlandzkiego oraz angielskiego przełożyli studenci i absolwenci KUL-owskiej filologii niderlandzkiej, wspierani poradami i warsztatem doświadczonych tłumaczy niderlandzko-polskich, działających komercyjne w Polsce i Niderlandach od lat, w tym wykładowców z Katolickiego Uniwersytetu w Lowanium. Nad całością Antologii czuwał pomysłodawca - Damian Olszewski.

Premiera już 14. grudnia 2018 r.

http://ksf.org.pl/?fbclid=IwAR1N3jxFYlBcfTGtauthkLps1-jruFEcNa5k8rDbGxpctdGfUNus_cUvR6k

 

 

 Uczta motyla, czyli międzynarodowy festiwal poezji

XV Międzynarodowy Festiwal Poezji „Poeci bez granic” w Polanicy Zdroju uważam za otwarty – zakomunikował 15 listopada na scenie Teatru Zdrojowego im. M. Ćwiklińskiej burmistrz elekt  Mateusz Jellin w towarzystwie prezesa Dolnośląskiego Oddziału Związku Literatów Polskich Kazimierza Burnata.

Od 14 do 18 listopada 2018 roku trwał Międzynarodowy Festiwal Poezji „Poeci bez granic” w Polanicy Zdroju. Festiwal odbywał się pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jubileuszowa XV edycja była wyjątkowa – odtąd festiwal nosi imię jego twórcy, który zmarł w tym roku, poety Andrzeja Bartyńskiego. Uroczyste nadanie festiwalowi imienia jego pomysłodawcy odbyło się podczas gali otwarcia w Teatrze Zdrojowym. Zaprezentowany został uczestnikom festiwalu i publiczności poruszający film wspomnieniowy o patronie zawierający zdjęcia autorstwa Andrzeja Waltera z Krakowskiego Oddziału Związku Literatów Polskich oraz Andrzeja Dębkowskiego z Warszawskiego Oddziału ZLP, zdjęcia z archiwum rodziny oraz nagrania występów wokalnych Andrzeja Bartyńskiego. W foyer Teatru Zdrojowego eksponowana była wystawa zdjęć Andrzeja Waltera i Andrzeja Dębkowskiego, których głównym bohaterem był Andrzej Bartyński. Zmarłego poetę reprezentowała żona, Krystyna Bartyńska, zawsze bardzo zaangażowana w działania festiwalowe.

Podczas tej uroczystości prezes Dolnośląskiego Oddziału Związku Literatów Polskich Kazimierz Burnat jako główny organizator tego święta poezji dziękował i wręczył statuetki za wsparcie i udział w organizacji miejscowym władzom. Statuetki ZLP otrzymali Zbigniew Puchniak, który z Andrzejem Bartyńskim współtworzył festiwal, Jerzy Terlecki – były burmistrz Polanicy Zdroju i Roman Szymański – były przewodniczący Rady Miejskiej, którzy wspierali jego realizację, prezes Towarzystwa Miłośników Polanicy Edward Wojciechowski i dyrektor Teatru Zdrojowego Justyna Kuban, dla których festiwal jest niewątpliwym elementem kultury polanickiej.

Fot. Jadwiga Walter

 

Kazimierz Burnat został uhonorowany Polanickim Niedźwiedziem – nagrodą za działania na rzecz miasta. Za promocję miasta poza granicami kraju medalami wyróżniono poetów przybyłych z Czech i Ukrainy. Szczeciński Oddział ZLP przyznał Kazimierzowi Burnatowi medal Gloria Kultura, którą wręczył podczas uroczystości w Teatrze Zdrojowym prezes oddziału Leszek Dembek.

Prezes Zarządu Głównego ZLP Marek Wawrzkiewicz zaproponował władzom umieszczenie w rejonie teatru tablic upamiętniających pobyt w mieście wybitnych poetów. Propozycja spotkała się z aprobatą.

Podczas festiwalu twórcy odbyli lekcje poetyckie w przedszkolach i szkołach w Polanicy, Kłodzku i Nowej Rudzie. Podczas tych spotkań rodzą się pomysły, a dzieci i młodzież otwierają się na poezję i literaturę w ogóle, czego efektem są lokalne konkursy literackie i artystyczny udział uczniów w  festiwalowej gali. Dokonania uczniów i dorosłych uczestników II Konkursu Literackiego Szkół Ponadgimnazjalnych powiatu kłodzkiego oraz VII Konkursu Polanickich Poetów najpierw oceniane są przez profesjonalne jury, potem prezentowane uczestnikom festiwalu, towarzyszą temu wydawnictwa pokonkursowe.

Podczas imprezy członkowie Związku Literatów Polskich i goście przedstawiają kolegom referaty na interesujące tematy zapraszając ich do dyskusji. W czasie tej wymiany myśli konfrontują się różne punkty widzenia, różne doświadczenia twórcze, zawsze ideą nadrzędną pozostaje troska o stan obecny i przyszłość literatury i czytelnictwa w naszym kraju.

Podczas Nocy Poetów autorzy prezentują wiersze zawarte w towarzyszącej festiwalowi „Poeci bez granic” antologii, w tym roku wyszła pod tytułem „Piętnastopad”. Poetycki Hyde Park w kawiarni Bohema w pijalni wód mineralnych jest kolejną prezentacją twórczości. Ta i inne imprezy festiwalowe otwarta jest dla publiczności i daje możliwość zetknięcia się z żywą literaturą. Poeci przybyli z zagranicy mają swój wieczór. Wiersze czytane są w oryginale i w tłumaczeniu na język polski. Tym razem szerszej prezentacji poddana została książka ukraińskiej autorki Switłany Bresławskiej przełożonej na polski przez Kazimierza Burnata oraz ostatnia książka poetycka Andrzeja Bartyńskiego „Uczta motyla” przełożona na ukraiński przez Switłanę Bresławską.

Biesiada Artystyczna – ostatnia poetycka prezentacja ma charakter bardziej zabawowy, co odzwierciedla się w czytanych tekstach, nie brakuje żartów literackich i scenek rodzajowych.

– Festiwal „Poeci bez granic” jest ważną imprezą w skali kraju, również z powodu przychylności władz polanickich. W Warszawie nie doświadczamy tego. Doceniamy tę przychylność! I dziękujemy za zapewnienie, że festiwal będzie kontynuowany – mówił podczas podsumowania, dziękując Kazimierzowi Burnatowi za sprawną organizację i kontynuację dzieła Andrzeja Bartyńskiego, prezes ZG ZLP Marek Wawrzkiewicz.

Elżbieta Gargała

 

 

ZMARŁ ANDRZEJ BARTYŃSKI...

 

Zmarł Andrzej Bartyński, polski poeta, członek Związku Literatów Polskich. Urodził się we Lwowie 25 maja 1934 roku. Przez ponad ćwierćwiecze pełnił funkcję prezesa Zarządu Dolnośląskiego Oddziału ZLP. Założyciel i prezes Klubu Inteligencji Niewidomej RP. W latach 1986-90 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Kultury przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Niewidomych. Artysta estradowy, pieśniarz.

W czasie II wojny światowej był zaprzysiężonym, małoletnim żołnierzem Armii Krajowej (pseudonim Orlik), osadzonym w hitlerowskim więzieniu we Lwowie. W roku 1943 stracił całkowicie wzrok w czasie przesłuchania przez gestapo.

W 1946 roku wyjechał ze Lwowa do Wrocławia. Ukończył Wydział filologii polskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1956 roku był współzałożycielem Wrocławskiej Grupy Artystycznej „Dlaczego nie”, skupiającą młodych poetów, prozaików, aktorów i artystów plastyków, a w 1970 roku wraz z poetą i dramaturgiem Henrykiem Gałą założyli teatr słowa i pieśni „Poeci na estradzie”.

Był członkiem wielu stowarzyszeń i organizacji: Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, Klubu Inteligencji Niewidomej RP, Polskiego Związku Niewidomych, Związku Inwalidów Wojennych (stopień oficerski i patent Weterana Walk o Niepodległość i Wolność Ojczyzny), Związku Ociemniałych Żołnierzy. Był działaczem kultury, społecznikiem, działaczem na rzecz równouprawnienia osób niepełnosprawnych.

Jako poeta debiutował w 1956 roku wierszem „Rapsod o Jesieninie”, opublikowanym we wrocławskim czasopiśmie „Życie Uniwersytetu”. Jego dorobek literacki obejmuje kilkadziesiąt książek.

Za swoją działalność odznaczony wieloma orderami i medalami: Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Partyzanckim, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Armii Krajowej, Złotym Medalem „Za Zasługi dla Obronności Kraju”, Srebrnym Medalem „Za Zasługi dla Obronności Kraju”, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Medalem „Pro Memoria”, Srebrnym Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”, Medalem Zwycięstwa i Wolność, Odznaką „Syn Pułku”. W 2010 roku otrzymał srebrny medal Zasłużony dla Kultury Gloria Artis, a w 2013 roku otrzymał medal Pro Patria i odznakę honorową złotą Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego.

Był wielokrotnym laureatem krajowych festiwali poetyckich, m.in. „Kłodzkiej Wiosny Poetyckiej”. W 1974 roku otrzymał stypendium rządu włoskiego, a w 1979 roku stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki na pobyt w ZSRR. W 1984 roku otrzymał nagrodę Miasta Wrocławia za osiągnięcia literackie. W roku 2001 – był nominowany do międzynarodowej nagrody literackiej Filantrop oraz otrzymał Nagrodę Październikową Wrocławia – Dla Najlepszych, nadaną przez Robotnicze Stowarzyszenie Twórców Kultury. W 2007 roku został laureatem Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dziedzinie literatury. W roku 2009 otrzymał nagrodę literacką im. Ks. Jana Twardowskiego za najciekawszy tom poezji – Piętnaście dni w Dusznikach a nasz dom w Polanicy. Człowiek Roku 2009 Polskiego Związku Niewidomych.

Za szczególne osiągnięcia w dziedzinie kultury został w listopadzie 2009 roku uhonorowany Nagrodą Marszałka Województwa Dolnośląskiego. Honorowy obywatel miasta Polanica Zdrój. Od 2003 roku pomysłodawca, twórca i współorganizator corocznych międzynarodowych festiwali poezji odbywających się w Polanicy Zdroju „Poeci bez granic”. Po jego rezygnacji z funkcji Prezesa Zarządu członkowie Dolnośląskiego Oddziału ZLP przyznali mu tytuł Honorowego Prezesa DO ZLP.

Od kilku lat był stałym współpracownikiem „Gazety Kulturalnej”...

Zmarł 16 czerwca 2018 roku we Wrocławiu.

 

 

 

 

ETHOS ŚWIATŁA...

POTRZEBA JASNOŚCI

Od Redakcji

„Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami. Wtedy Bóg rzekł: «Niechaj się stanie światłość!» I stała się światłość. Bóg, widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności. I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą. I tak upłynął wieczór i poranek – dzień pierwszy” (Rdz l ,1-5). Z biblijnego opisu możemy wywnioskować, że istnienie „światłości” było warunkiem dalszego stworzenia, że pozwoliło ono przezwyciężyć „bezład” i wprowadziło do świata podstawowe uporządkowanie. Światłość została stworzona jako przeciwieństwo i przeciwwaga poprzedzającej jaw sensie „chronologicznym” ciemności. Opis biblijny zdaje się wskazywać, że umożliwiająca widzenie „światłość” jest elementem, który przenikając rzeczywistość, zarazem warunkuje jej istnienie w sensie zarówno metafizycznym, jak i epistemicznym. Z jednej strony światłość ma moc konstytuowania rzeczy („oddzielania ich od ciemności”), z drugiej zaś umożliwia ich postrzeganie i rozpoznawanie („światłość jest dobra”). Owa konstytucja rzeczy dzięki światłu – a w istocie konstytucja życia – do dziś nieustannie dokonuje się w świecie fizycznym. W sensie teologicznym, który można też nazwać sensem symbolicznym, stanowi ona swoiste przedłużenie opisanego w Biblii aktu stworzenia. Od bytów, jakim filozofowie nie zwykli przypisywać sprawstwa, wymaga niekiedy aktywności, którą można by postrzegać w kategoriach intencji i dążenia. ,,[W lesie] toczy się walka o każdy promyk słońca, a każdy gatunek wyspecjalizował się w wykorzystywaniu pewnych szczególnych okoliczności, by przechwycić choć trochę energii. Na najwyższym piętrze [...] rozpierają się potężne buki, jodły lub świerki i pochłaniają dziewięćdziesiąt siedem procent słonecznych promieni. Brutalnie i bezwzględnie, ale czyż każdy gatunek nie zagarnia dla siebie wszystkiego, co tylko może zdobyć?”¹

W tej walce o życiodajne światło człowiek wcale jednak nie pozostaje z boku – dla ludzi pierwotnych sposobem na przetrwanie okazywało się posiadanie ognia, który był dla nich nie tylko źródłem ciepła, ale również odstraszającej zwierzęta jasności. Już na bardzo wczesnym etapie rozwoju kultur i cywilizacji starano się tę szczególną rangę światła i ognia ująć w procesie ideacyjnym, tworząc w ten sposób symbolikę odnoszącą do rzeczywistości transcendentnej wobec świata ludzkiego. Interesujące jest to, że podejmowanie tego rodzaju prób miało (i ma) charakter uniwersalny – odnajdujemy je we wszystkich kulturach i cywilizacjach, chociażby w kulturze polskich Słowian. „W wierzeniach mieszkańców ziem polskich w okresie wczesnego średniowiecza znajduje swoje odbicie wedyjski trójpodział świętego ognia, występuje w nich bowiem ogień-piorun, ogień niebiański, czyli słońce, oraz ogień ziemski. Ogień niebiański traktowany był jako wyższa forma ognia, a z kolei ten, który objawiał się pod postacią pioruna, stanowił formę w jakimś sensie bliższą człowiekowi; nadawano mu też cechy boskie. Ogniowi-piorunowi przypisywano dwa czynniki sprawcze: sakralność i zmianę, co znajdowało odzwierciedlenie w porządku mitycznym. Nie mając bowiem kształtu, pozbawiał formy wszystko, czego dosięgną!”²

Światło – w swoich wielorakich postaciach – już od początku dziejów człowieka stanowiło zatem wyzwanie dla jego wyobraźni oraz inteligencji, zajmując szczególne miejsce w konstruowanym przezeń obrazie świata. O charakterze tego obrazu stanowiła również niemożność poznania światła inaczej niż poprzez ujęcie go jako przeciwieństwa ciemności, a tym samym niejako w splocie z możliwością, którą odczytywano jako zagrożenie. (...)

 

1 P. Wohlleben, Sekretne życie drzew, tłum. E. Kochanowska, Wydawnictwo Otwarte, Kraków 2016, s. 167n.

2 J. Wawrzeniuk, Kilka refleksji na temat prób rekonstrukcji wierzeń mieszkańców ziem polskich we wczesnym średniowieczu, „Ethos” 29(2016) nr 3(115), s. 50.

 

 

 
 

Złoty Jubileusz Oddziału ZLP w Rzeszowie

 

26 listopada 1967 roku powstał w Rzeszowie Oddział Związku Literatów Polskich. W bieżącym, 2017 roku, mija pół wieku jego istnienia. Jest to zatem wyjątkowy rok, od stycznia wypełniony rocznicowymi uroczystościami. Zwieńczeniem obchodów stała się Jubileuszowa Gala Literacka, zorganizowana przez prezesa Oddziału, Mieczysława Arkadiusza Łypa i dyrektor Zespołu Szkół Technicznych im. E. Kwiatkowskiego przy ul. Matuszczaka w Rzeszowie, Edytę Niemiec.

W dniu 18 listopada 2017 roku w pięknej, przestronnej, wspaniale udekorowanej auli ZST, Jubileuszowa Gala Literacka rozpoczęła się serdecznym powitaniem wszystkich przybyłych – gości oficjalnych, literatów i sponsorów. Witali ich prezes Oddziału i dyrektor ZST.

Następnie uczeń Zespołu Szkół Technicznych, Hubert Sikora, zarecytował wiersz Edwarda Zolowskiego Z jednej pieśni. Recytacji towarzyszyła harmonizująca z tekstem muzyka poważna. Całość została przygotowana pod kierunkiem nauczyciela polonisty z ZST, Józefa Stalca. Po tym nastrojowym akcencie prowadzenie uroczystości przejęli: Magdalena Kołodziej z ZST i Mirosław Welz, członek Oddziału ZLP w Rzeszowie.

Wszyscy zgromadzeni mieli okazję wysłuchać koncertu muzyki poważnej w wykonaniu studentów Instrumentalistyki na Wydziale Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego. Byli to dyplomanci, kształcący się w klasie dr hab. Leszka Kuszyckiego: Mateusz Micał, który wykonał solo na gitarze utwory: Recuerdes de la Alhambra Francisco Tarregi i J.S. Bacha Preludium, Fugę i Allegro. W duecie z koleżanką, Urszulą Kieś, wykonali Aqua e Vinho Egberto Gismontiego. Publiczność nagrodziła młodych muzyków gorącymi oklaskami.

Po koncercie głos zabrał prezes Oddziału, Mieczysław A. Łyp, przedstawiając w syntetycznym skrócie historię ZLP w Rzeszowie – najważniejsze fakty, daty, nazwiska i dokonania członków Oddziału na przestrzeni minionych 50 lat. Wyraźnie zaznaczył, że:

 

„Prawie wszyscy członkowie legitymują się dużym i znaczącym dorobkiem w obrębie różnorodnych gatunków literackich: poezji, (w tym fraszki, limeryki), prozy – powieści i opowiadania, dramatu, publicystyki, krytyki literackiej. Znaczącym elementem jest fakt, że twórczość ich charakteryzuje się wysokim poziomem artystycznym. Do grona osób najbardziej twórczych należą: Bronisława Betlej: 56 publikacji, Zbigniew Domino: 24 książki i liczne ich tłumaczenia, Edward Guziakiewicz: 23 książki, 14 audiobooków, Ewa Barańska: 18 książek, Mieczysław A. Łyp: 19 tomików poetyckich, monografia o życiu literackim Rzeszowa i kilkanaście opracowań redakcyjnych, Marian Berkowicz: 17 tomików, Teresa Paryna: 18 zbiorów, Zdzisława Górska: 14 książek poetyckich i zbiór esejów, Mirosław Osowski: 15 powieści, Bogdan Stangrodzki: 12 zbiorów poezji i 4 dramaty, Ryszard Mścisz: 9 tomików i jedna książka krytyczno-literacka, br. Lesław Urbanek: 7 zbiorów poezji. Autorem aktualnie bardzo popularnej powieści jest Wiesław Hop. Jego książka pt.: „Przed wyrokiem” zyskała też pozytywne oceny krytyki literackiej. Wiesław Hop do ZLP został przyjęty w 2014 roku. W ostatnich latach dużą aktywność twórczą wykazuje Mirosław Osowski. Interesujące powieści na swoim koncie mają tacy prozaicy, jak: Anatol Diaczyński, Mariusz Marczyk, Jerzy Stefan Nawrocki i Marta Pelinko. W latach 1961-2017 środowisko literackie Rzeszowa wydało 8 bardzo znaczących publikacji zwartych (almanachów i antologii).”

 

Po tym wystąpieniu absolwentka ZST, Karolina Kruk, zarecytowała wiersz pierwszego prezesa Oddziału ZLP w Rzeszowie, Jerzego Pleśniarowicza, Ballada o ułanach. Interesującą recytację przygotowała pod kierunkiem nauczyciela polonisty z ZST, Józefa Stalca. Tu także tłem dla tekstu była muzyka poważna. Rozpoczęła się bardziej oficjalna część uroczystości: wręczanie nagród. Pierwsze były Honorowe Nagrody Zarządu Oddziału ZLP w Rzeszowie w kategorii: Promocja kultury i literatury. Puchary wręczał prezes Oddziału ZLP, symboliczną różę sekretarz i skarbnik Oddziału. Przy wręczaniu wszystkich nagród w ciągu całej uroczystości pomagali uczniowie Zespołu Szkół Technicznych: Anna Ozimek, Justyna Mikuszewska, Jakub Gwizdała, Oskar Nalepa i Maciej Niemiec.

 

W tej kategorii nagrody otrzymali: Wiktor Bochenek, Stefania Buda, Zofia Brzuchowska, Dorota Chudzik, Dorota Cząstka, Czesław Drąg, Małgorzata Drewniak, Marzena Haduch, Zygmunt Haliniak, Danuta Heller, Mieczysław Janowski, Józef Kawałek, Renata Kątnik, Barbara Kłoda, Jerzy Kocój, Halina Kostoń, Stanisław Krawiec, Maria Kruczek, Hanna Krupińska-Łyp, Alicja Kustra, Zygmunt Kustra, Malgorzata Kutrzeba, Irena Markowicz, Jerzy Maślanka, Zbigniew Michalski, Lucjusz Nadbereżny, Stanislaw Najda, Edyta Niemiec, Anna Niewolak, Adam Opałka, Gustaw Ostasz, Kazimierz Ożóg, Urszula Pantoła, Henryk Pietrzak, Małgorzata Pryć, Jan Pyrkosz, Stanisław Rusznica, Jadwiga Skowron, Edward Słupek, Józef Stalec, Andrzej Szypuła, Krystyna Wojniak, Ryszard Zatorski.

 

Następnie dokonano wręczenia Honorowych Nagród Zarządu Oddziału ZLP w Rzeszowie w kategorii: Za całokształt dokonań twórczych. Nagrody otrzymali: Janina Ataman – Gąsiewicz, Adam Decowski, Celina Depa, Anatol Diaczyński, Zbigniew Domino, Zdzisława Górska, Edward Guziakiewicz, Ryszard Jaśkowski, Bogusław Kotula, Halina Kurek, Ksiądz Krzysztof Lechowicz, Agata Linek, Mariusz Marczyk, Tadeusz Masłyk, Barbara Mazurkiewicz, Ryszard Mścisz, Mieczysław Mularski, Jerzy Stefan Nawrocki, Mirosław Osowski, Teresa Paryna, Marta Świderska- Pelinko, Edyta Pietrasz, s. Dawida Ryll, Bogdan Stangrodzki, Joanna Turczyn, Wacław Turek, Brat Lesław Urbanek, Mirosław Welz, Małgorzata Żurecka. 20 stycznia 2018 r. Nagrodę odbierze Wiesław Hop.

 

Mieczysław A. Łyp dokonał wręczenia Honorowej Nagrody Prezesa Oddziału ZLP w Rzeszowie następującym osobom: Irena Batura, Adam Decowski, Jerzy J. Fąfara, Maria Gibała, Zdzisława Górska, Andrzej Korzec, Ryszard Mścisz, Teresa Paryna, Uta Przyboś, Br. Lesław Urbanek, Małgorzata Żurecka.

 

Ta część uroczystości została zamknięta akcentem muzycznym: odtworzonym nagraniem Walca nr 2 ze suity Marzenie Dymitra Szostakowicza w wykonaniu zespołu słynnego dyrygenta i muzyka, Andre Rieux. Niezmiernie popularny w tej chwili walc porwał publiczność, skłaniając ją do śpiewu i tańca. Po chwili muzycznego relaksu przystąpiono do rozdawania nagród, przyznanych przez władze samorządowe i państwowe. Nagrodę za osiągnięcia w dziedzinie twórczości artystycznej, upowszechniania i ochrony kultury, przyznaną przez Prezydenta Miasta Rzeszowa, wręczyła przedstawicielka Urzędu Miejskiego w Rzeszowie, dyrektor Aneta Radaczyńska, następującym osobom: Janina Ataman – Gąsiewicz, Adam Decowski, Zbigniew Domino, Bogusław Kotula, Mieczysław A. Łyp, Jerzy Stefan Nawrocki, Marta Świderska – Pelinko.

Małgorzata Żurecka, sekretarz Oddziału ZLP w Rzeszowie, przekazała zebranym informację o nagrodach, przyznanych przez Prezydenta Miasta Stalowa Wola. Nagrodę taką, pod nazwą „Gałązka Sosny”, przyznaną w dziedzinie literatury za rok 2016, otrzymał Mirosław Osowski.

            Nagrody rzeczowe Prezydenta Miasta Stalowej Woli przyznane z okazji 50 - lecia Oddziału ZLP w Rzeszowie, otrzymali członkowie Oddziału, mieszkający w Stalowej Woli – za zaangażowanie i dotychczasowe dokonania literackie, stanowiące trwały element w życiu kulturalnym Stalowej Woli. Nagrodami były grafiki autorstwa stalowowolskiej artystki, Alicji Czajkowskiej-Chmielewskiej. Nagrody te otrzymali: Anatol Diaczyński, Ryszard Jaśkowski, Agata Linek, Mirosław Osowski, Bogdan Stangrodzki, Małgorzata Żurecka.

 

Burmistrz Miasta Strzyżowa przekazał podziękowania, dyplomy i kwiaty strzyżowskim literatom: Zdzisławie Górskiej i Mieczysławowi Mularskiemu. Wręczenia dokonał Paweł Bakuła, dyrektor Domu Kultury „Sokół” w Strzyżowie.

Przedstawiciel Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich, Andrzej Żor, wręczył Honorowe Odznaki „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, przyznane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego następującym osobom: Janina Ataman – Gąsiewicz, Adam Decowski, Mieczysław A. Łyp, Barbara Mazurkiewicz, Ryszard Mścisz, Marta Świderska – Pelinko, Małgorzata Żurecka.

 

Andrzej Żor dokonał także wręczenia Brązowego Medalu „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego trojgu członkom Oddziału ZLP w Rzeszowie: Bogusławowi Kotuli, Teresie Parynie, Wacławowi Turkowi.

 

Oddział Związku Literatów Polskich w Rzeszowie otrzymał też Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, przyznany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niestety, ze względów technicznych przekazanie medalu nastąpi w późniejszym terminie.

 

Po wręczeniu nagród zgromadzeni na Gali goście mieli okazję posłuchać wiązanki melodii w wykonaniu „Duetu Galicyjskiego” GOK w Niebylcu pod kierunkiem Wiktora Bochenka. Następnie głos zabrali zaproszeni goście, składając gratulacje i życzenia z okazji jubileuszu Oddziału. Byli to między innymi: w imieniu Prezydenta Rzeszowa i własnym dyrektor Aneta Radaczyńska, europoseł Mieczysław Janowski, który z okazji swoich 70-tych urodzin otrzymał od gospodarzy wieczoru bukiet kwiatów, a od publiczności brawa i głośne „Sto lat”, Ryszard Zatorski, redaktor „Naszego Domu Rzeszowa” w imieniu własnym i Jerzego Maślanki, redaktora naczelnego i prezesa stowarzyszenia Nasz Dom Rzeszów, dyr. WiMBP w Rzeszowie, Barbara Chmura, dyrektorzy ZST Edyta Niemiec i Eugeniusz Bury.

Uczestnicy Gali mieli okazję wysłuchać wspaniałego koncertu zespołu „Jazz Band Niebylec” pod kierunkiem Wiktora Bochenka.

Na zakończenie Gali prezes Oddziału przekazał serdeczne podziękowania wszystkim, którzy wsparli i wspierają działania ZLP w Rzeszowie. Byli to między innymi: Gminna Biblioteka Publiczna w Błażowej, Biblioteka w Tyczynie, MBP Melchiora Wańkowicza w Stalowej Woli, współorganizatorzy Gali Literackiej: dyrektor ZST, Edyta Niemiec i wicedyrektor tejże szkoły, stale współpracujący z Oddziałem ZLP; Prezydent Miasta Rzeszowa, Tadeusz Ferenc, władze Miasta Rzeszowa, dyrektor Aneta Radaczyńska z Urzędu Miasta w Rzeszowie; prezes Spółdzielni Zodiak w Rzeszowie, Edward Słupek; Stanisław Krawiec, firma Izomet ze Stalowej Woli, Stefan Maziarz, prezes Spółki Coma z Chmielowa; Natalia Talarek, pracownia artystyczna „Tęczówka” z Mielca, prezes RSM, Zygmunt Haliniak; burmistrz Błażowej, Jerzy Kocój.

Listy gratulacyjne z okazji Jubileuszu Oddziału nadesłali: prezes ZG ZLP w Warszawie, Marek Wawrzkiewicz, prezes O/ZLP w Kielcach, Stanisław Nyczaj, Wojewoda Podkarpacki, Ewa Leniart, dyrektor RDLP w Krośnie, Grażyna Zagrobelna, prezydent Przemyśla, Robert Choma, Starosta Łańcucki, Adam Krzysztoń, burmistrz Błażowej, Jerzy Kocój, burmistrz Łańcuta, Stanisław Gwizdak, red. naczelna „Kuriera Błażowskiego”, Danuta Heller, dyrektor GOK w Niebylcu, Agnieszka Cynar, dyrektor MBP w Stalowej Woli, Ewa Biały, lek. med. Teresa Sierżęga-Nowosad z Niebylca, Irena Batura, poetka, przedstawicielka środowiska artystycznego Augustowa, dyr. Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. J.G. Pawlikowskiego w Przemyślu, Halina Ukarma, dyr. MGOK w Tyczynie, Zofia Matys, prof. zwyczajny w Instytucie Kultury UJ, Krzysztof Pleśniarowicz, prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Mieleckiej im. W. Szafera, Janusz Chojecki, prezes Grupy Literackiej „Słowo”, Aleksandra Piguła, prezes Grupy Literackiej „Inspiratio”, Urszula Pantoła, prezes Mieleckiego Towarzystwa Literackiego, Zbigniew Michalski wspólnie ze Stefanem Żarowem, sołtys Futomy, Małgorzata Drewniak, Anna Kocór z RSTK Rzeszów, prezes Grupy Literackiej „Witryna”, Agnieszka Bulicz wspólnie z Kazimierzem Lindą, Maria Migała z Sędziszowa Młp., Stanisław Dworak, prezes RSTK Rzeszów, Stanisław Najda z Błażowej, Maria Panek, artystka ludowa z Futomy, dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Radomsku Anna Kosendek, Marszałek Województwa Podkarpackiego Władysław Ortyl, Krystyna Mularska z Dobrzechowa, Irena Walczak i Krystyna Rogozińska z Klubu Seniorów i Emerytów osiedla „Tysiąclecia”, płk Józef Mroczka i inni.

W trakcie uroczystości okolicznościowy poemat na cześć Oddziału ZLP w Rzeszowie przedstawiła Jadwiga Orzechowska z Krakowa.

Na zakończenie imprezy goście zostali zaproszeni na kiermasz książek i wydawnictw Oddziału ZLP w Rzeszowie. Następnie wszyscy zeszli piętro niżej, do sali, w której mogli skorzystać z bogato zastawionego szwedzkiego stołu, spędzić czas na rozmowie i posłuchać muzyki „Duetu Galicyjskiego” z Niebylca.

Zwieńczeniem Gali było wprowadzenie na salę przez mistrza cukierniczego, Kazimierza Raka, jubileuszowego tortu, ozdobionego fajerwerkami, a także piórem i kałamarzem, zrobionymi z czekolady. Tort bardzo smakował wszystkim gościom, także atrament z kałamarza, który na tę okazję został napełniony słodkim likierem. Gala upłynęła w niezwykle uroczystej atmosferze. Została też perfekcyjnie przygotowana przez organizatorów.

Tę jubileuszową imprezę można uznać za kluczowy i udany element obchodów 50-lecia Oddziału ZLP w Rzeszowie w roku 2017. Jubileusz został dofinansowany z budżetu Gminy Miasta Rzeszów.

 Anna Heller

 

 

 

WSTYD

 

Od Redakcji

(...) Podejmując rozważania nad tematem niniejszego tomu „Ethosu", warto zastanowić się, na ile wstyd przeżywany przez współczesnego człowieka zakorzeniony jest w owym podstawowym wstydzie. Warto zapytać, czy „rumieniec wstydu" pojawiający się na twarzach kobiet i mężczyzn wskazuje na jakiś ślad zniweczonej przez grzech niewinności. Być może zawarte w tym tomie artykuły, w których zaprezentowane zostały analizy zjawiska wstydu uwzględniające różne jego aspekty, staną się inspiracją również do tego rodzaju namysłu. Odniesienia do skutków obnażenia - w rozumieniu-Petersona - ułomności ludzkiej natury wolno dopatrywać się w samej istocie przeżycia wstydu. Człowiek wstydzi się bowiem odkrycia (przed sobą lub przed innymi) tego, kim jest, a raczej kim nie jest, chociaż - we własnym odczuciu - winien być lub chciałby być. Jeśli jednak rozpatruje się zjawisko wstydu jako swoistego dzwonka alarmowego sygnalizującego naruszenie istotnej dla człowieka wartości i wzywającego do jej poszanowania, to nie sposób nie zauważyć, że wraz z dokonującymi się przemianami kulturowymi zmieniaj ą się też sytuacje, w których dzwonek ów rozbrzmiewa. Na przykład w minionych wiekach wartością szczególnie chronioną przez wstyd był honor, dziś jego miejsce zdaje się zajmować wizerunek - obraz siebie kreowany na użytek innych. Jak wskazują autorzy niektórych prezentowanych tu tekstów, współczesny człowiek wstydzi się samego wstydu. Zapewne dzieje się tak nie tylko dlatego, że okazywanie go znacząco wizerunek ten osłabia. Może głębszej przyczyny obserwowanej obecnie tabuizacji wstydu należy upatrywać w tym, że prawda o człowieku leżąca u źródeł wstydu stanowi wyzwanie, któremu niełatwo jest sprostać. W języku polskim występuje wyrażenie „powinieneś się wstydzić". Trudno wiązać powinność ze wstydem w sposób bezpośredni, wszak pojawia się on spontanicznie. Doświadczenie wstydu pozostaje jednak w ścisłym związku z wrażliwością na wartości - także na wartość fundamentalną, jaką jest godność osobowa - a tę wrażliwość można i trzeba kształtować. (...)

M. Ch.

  

 

 

Literacki Nobel 2017 dla Kazuo Ishiguro, brytyjskiego pisarza japońskiego pochodzenia

 

 

 

Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Romana Wilkanowicza

   W 2018 roku obchodzić będziemy 100. rocznicę zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego – zrywu niepodległościowego o doniosłym znaczeniu dla naszej Ojczyzny. W jego wyniku wyzwolono ziemie będące kolebką państwa polskiego i ukształtowano zachodnią granicę II Rzeczypospolitej.

   Sukces Powstania pozwolił powstańcom, żołnierzom Armii Wielkopolskiej walczyć o wschodnią granicę naszego kraju, a Wielkopolanom aktywnie uczestniczyć w odbudowie odrodzonej Rzeczypospolitej.

   Wydarzenia te nie znalazły prawie żadnego odzwierciedlenia w literaturze pięknej II Rzeczypospolitej. Wynika to być może z wielkopolskiej mentalności, zrodzonej z pracy organicznej: czymś zwyczajnym, a nawet wręcz obowiązkiem jest spełnianie powinności patriotyczno-obywatelskich. Stąd skromność i powściągliwość w głoszeniu swojej chwały.

   Wspominając lata międzywojenne, wyróżnić należy Romana Wilkanowicza – uczestnika Powstania Wielkopolskiego, poetę, utalentowanego liryka i pieśniarza – któremu jako jedynemu często nadawane jest miano Barda Powstania Wielkopolskiego.

   To właśnie on patronuje naszemu konkursowi literackiemu.

   Tematyka Powstania Wielkopolskiego szerzej została podjęta w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Warto przypomnieć między innymi autorów powieści: Eugeniusza Pauksztę („Pogranicze”), Mariana Turwida („Dwie strony drogi”), Tadeusza Becelę („Świt nad Wartą”), Gerarda Górnickiego („Mściwoj i Anna Maria” i „Bitwa szalała do wieczora…” oraz utwór sceniczny „Poszli ci, którzy powinni”).

   Spośród poetów tworzących utwory o tematyce powstańczej należy wyróżnić: Ryszarda Daneckiego, Eugeniusza Wachowiaka, Ewę Najwer, Franciszka Fenikowskiego, Teodora Śmiłowskiego i Józefa Ratajczaka.

   Dzieje Powstania Wielkopolskiego czekają jednak na nowych twórców kolejnych dzieł sławiących ten doniosły czyn i jego bohaterów.

   Zachęcamy więc do przysłowiowego „chwycenia pióra” i podjęcia tematyki zwycięskiego Powstania, uczestnicząc w naszym „Ogólnopolskim konkursie literackim im. Romana Wilkanowicza – poety, uczestnika Powstania Wielkopolskiego 1918-1919”.

   Niech Państwa udział w Konkursie będzie formą uczczenia i wyrażenia uznania bohaterskim czynom uczestników Powstania Wielkopolskiego.

 

   Organizatorami Konkursu są: Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Zarząd Oddziału Poznańskiego Związku Literatów Polskich. Konkurs ma charakter otwarty. Uczestniczyć w nim może każdy, niezależnie od wieku, a warunkiem uczestnictwa w Konkursie jest przysłanie jednego z niżej wymienionych gatunków literackich: do 5 wierszy, opowiadania, eseju, powieści w formie wydruku komputerowego (rękopisy nie będą rozpatrywane), których treść nawiązywać będzie do Powstania Wielkopolskiego, wartości i tradycji z nim związanych.

   Łączna objętość tekstu do 12 stron znormalizowanego formatu A4, czcionka Times New Roman, 12 punktowa, interlinia 1,15. Ograniczenie to nie dotyczy powieści.

   Utwory nie mogą być wcześniej publikowane ani nagradzane w innych konkursach.

   Każdą stronę tekstu należy opatrzyć znakiem identyfikacyjnym (godłem) autora, ten sam znak należy umieścić w odrębnej, zaklejonej kopercie zawierającej własnoręcznie podpisaną kartę zgłoszenia z podaniem godła, imienia i nazwiska autora, adresu prywatnego oraz instytucji (szkoły). Zestawy nie spełniające warunków wyżej podanych nie będą uwzględniane przez Jury.

   Nadesłanie tekstów jest jednocześnie zgodą autora na wykorzystanie ich w formie publikacji reklamowych lub pokonkursowych bez wypłaty honorarium. Organizator nie zwraca tekstów nadesłanych na Konkurs.

   Prace konkursowe będą oceniane przez Jury powołane przez organizatorów.

   Wszyscy uczestnicy otrzymają okolicznościowe dyplomy, a najlepsze prace zostaną wyróżnione nagrodami i wydrukowane w almanachu pokonkursowym „Twórcy upamiętniają Powstanie Wielkopolskie” oraz na łamach rocznika „Wielkopolski Powstaniec”.

   Dla adeptów sztuki literackiej przewiduje się specjalne nagrody.

   Ostateczny termin nadsyłania utworów upływa 16 lutego 2018 roku. Prace konkursowe należy nadsyłać do Biura Organizacyjnego: Szkoła Podstawowa nr 75 im. Powstańców Wielkopolskich, ul. Powstańców Wielkopolskich 3, 61-895 Poznań, z dopiskiem na kopercie: Konkurs Literacki im. Romana Wilkanowicza.

   Ogłoszenie wyników Konkursu, wręczenie nagród i wyróżnień oraz spotkanie z jurorami nastąpi w terminie do 28.06.2018 roku. Laureaci zostaną powiadomieni i zaproszeni na uroczystość wręczenia nagród i wyróżnień oraz okolicznościowych upominków. Lista laureatów zostanie opublikowana na stronach internetowych organizatorów.

 

 
  

„Gazeta Kulturalna” po raz 250!

   „Gazeta Kulturalna” ukazała się po raz 250. Każdy Jubileusz jest pretekstem do wygłaszania różnych mów czy laudacji. Szczególnie taki, kiedy jakieś pismo ukazuje się po raz dwieście pięćdziesiąty i funkcjonuje na rynku od blisko 22 lat. Nie będę jednak tego robił, bo przypuszczam, że nie spowoduje to zwiększenia nakładu pisma, np. do dziesięciu tysięcy egzemplarzy... Ze swej strony chciałbym z tej okazji podziękować wszystkim Czytelnikom „Gazety Kulturalnej” za ich wierność, że pomimo braku kolorowych wkładek z »wierszami« Pameli Anderson, w dalszym ciągu chcą nas czytać. Dyrekcji Domu Kultury za to, że daje na druk, wszystkim redaktorom, stałym współpracownikom i autorom publikującym swoje materiały dziękuję za to, że nigdy nie prosili o honoraria, których i tak by nie dostali, gdyż pismo od samego początku redagowane jest społecznie. Kochani, chciałbym Wam powiedzieć, że nie dostaniecie ich również przez kolejne dwieście pięćdziesiąt numerów, a to z tego powodu, aby pieniądze nie przesłoniły Wam czystości umysłu przy pisaniu Waszych wspaniałych, na wysokim poziomie tekstów. A czego życzę sobie?... Sobie, życzę zdrowia i spokoju... bo wszystko inne mam... Czego i Wam życzę – przynajmniej na następne 22 lata...

   I stało się! Wykrakałem! Od założenia pisma minęły prawie dwadzieścia dwa lata i oto ukazał się numer dwieście pięćdziesiąty. Przez ten czas nie nastąpiły większe zmiany w sposobie ukazywania się pisma. Trochę uległa zmianie szata graficzna. Pojawili się nowi stali felietoniści. Niestety, odeszło od nas wielu kolegów, którzy tak bardzo mocno związani byli z „Gazetą Kulturalną”: Jurek Tomaszkiewicz (2001), Tomek Agatowski (2004), Tadzio Chróścielewski (2005), Henio Cyganik (2005) Wilk Przeczek (2006), Czarek Leżeńki (2006), Tadzio Kwiatkowski-Cugow (2008), Nikos Chadzinikolau (2009), Wojtek Siemion (2010), Ania Kajtochowa (2011), Zbyszek Jerzyna (2010), Czarek Leżeński (2006), Jasiu Juszczyk (2011), Rysiu Rodzik (2012), Krzysiu Gąsiorowski (2012), Andrzej K. Waśkiewicz (2012), Rysiu, Danecki (2013), Tadzio Stirmer (2014), Julian Kawalec (2014), Jola Nowak-Węklarowa (2016)... Przecież to znane i uznane nazwiska polskiej literatury współczesnej.

   Założenia, jakie przyświecały mi od samego początku, są przez cały ten czas realizowane i nigdy nie było potrzeby „strofowania” kogokolwiek za zbyt dalekosiężne uwagi dotyczące linii programowej pisma, jego zawartości, poziomu czy w końcu wartości moralnych drukowanych materiałów. A były one zawsze proste: wysoki poziom twórczy i intelektualny, otwartość, swoboda wygłaszanych poglądów, ale bez obrażania czyichkolwiek uczuć, poglądów i zapatrywań. Jeśli komuś nie podoba się jakiś nurt społecznych, filozoficznych czy moralnych przekonań innych osób, nie ma obowiązku się z nimi zgadzać, może je skrytykować. Musi to jednak zrobić na odpowiednim poziomie. Tak było od samego początku, tak jest teraz i tak będzie dalej. To jedyna metoda odbudowywania w Polsce prawdziwie wolnej prasy...

   Niestety, w naszym, polskim rozwoju cywilizacyjnym zabrakło jakoś wsparcia ze strony państwa, które – pomimo upływu wielu lat ustrojowych przemian – nie prowadzi do dzisiaj żadnej polityki świadomego mecenatu, a tylko bezsensowną działalność „pomocy socjalnej” dla działalności kulturalnej. A dzieje się tak dlatego, że nie wykonuje ono bowiem swych obowiązków wobec kultury i jednocześnie nie czyni nic, by wesprzeć powstanie znaczącego mecenatu prywatnego, który mógłby w znacznym stopniu rozwiązać wiele bolących problemów, dotyczących rozwoju duchowego narodu.

   Żyjemy w czasie wielkiej, urzeczywistniającej się na naszych oczach nadziei, ale i żyjemy jeszcze w społeczeństwie ciężko poranionym przez już ponad pięćdziesięcioletnie wytrwałe i zwycięskie zmagania z totalitaryzmami w wydaniu zachodnim i wschodnim. Spustoszenia, jakie one poczyniły, są jeszcze żywe i bolesne – powolny rozpad gospodarki i degradacja moralna społeczeństwa. Przez długie lata będziemy dźwigali skutki tych totalitaryzmów.

   Dlatego obchodząc ten skromny Jubileusz, zdaję sobie jednocześnie sprawę z tego, że nie pora na święcenie triumfów, gdy wiele pism i wydawnictw jest zagrożonych w swoim istnieniu z punktu widzenia żelaznych praw ekonomii. Wystarczy także spojrzeć na bardzo długą listę tych pism kulturalnych, które w tym czasie powstały, a których od dawna już nie ma. Mam nadzieję, że i ten trudny czas wymagający wyrzeczeń i cierpliwości, a nade wszystko inicjatywy i zaangażowania, przetrwamy razem ze społeczeństwem. Bardziej niż kiedykolwiek liczymy na pomoc naszych Przyjaciół i Czytelników, ponieważ również bardziej niż kiedykolwiek w tej naszej gorączkowej gonitwie za współczesną Europą i światem potrzeba pogłębionej refleksji nad człowiekiem, nad wszelkimi wymiarami ludzkiego życia, nad problemami, które dziś są najważniejsze. Aby pismo mogło istnieć i tym wartościom służyć, potrzebujemy wsparcia duchowego, a na tym etapie szczególnie też – materialnego. Wiem, że przed ,,Gazetą Kulturalną” nie staje pokusa szukania łatwej popularności przez zajmowanie się wyłącznie tym, co znajduje się na powierzchni naszego życia społecznego, by – za cenę utraty własnej tożsamości – sprostać konkurencji. Nam nie jest to potrzebne. Mało tego, jestem przekonany, że tego uczynić nam nie wolno, ponieważ jesteśmy temu społeczeństwu potrzebni. Nie możemy zrezygnować z oglądania spraw człowieka przez pryzmat nadmiernej nowoczesności... Dlatego te dwieście pięćdziesiąt numerów pisma, grubo ponad sześć tysięcy stron poświęconych szeroko rozumianej kulturze, setki nazwisk, kilka tysięcy recenzji, esejów, omówień i utworów poetyckich i prozatorskich zaświadczają o słuszności wyboru takiej właśnie drogi...

   Dzisiaj „Gazeta Kulturalna” – choć w dalszym ciągu nie jest pismem atrakcyjnym edytorsko (oczywiście z powodów finansowych) – ma swoich stałych odbiorców, czekających z utęsknieniem na kolejne numery. Pełni więc ona swoją rolę, niezwykle pożytecznie. Z jej kolumn płynie nuta optymizmu pozwalająca zrozumieć uciekający czas, odnaleźć swoje miejsce we współczesnym świecie, lepiej poznawać przyszłość, nie zapominając o tym, co w sumie jest najważniejsze – pamięć o własnej przeszłości, o swoich korzeniach i tradycjach – o swoich ojcach i o swoich dziadach... Naród bez historii jest narodem martwym, kto o tym nie pamięta, nie będzie nigdy zapamiętany przez swoich następców...

Andrzej Dębkowski

 

 

 

 

KONIEC OSOBY?

CIĘŻAR...

Od Redakcji

    Osoba, a raczej pojęcie osoby czy też rozumienie siebie przez człowieka jako osoby bywa ciężarem. Świadectwo takiego sposobu odczuwania przynosi znana książka Dereka Parfita Racje i osoby1. Filozof stara się w niej wykazać, że możliwy jest bezosobowy – to znaczy niewykorzystujący pojęcia osoby – opis świata i naszego w nim życia. Opis taki jest, zdaniem Parfita, bliższy rzeczywistości i dlatego lepszy dla nas – nie tylko daje możliwość poczucia się lepiej (nie chodzi przy tym o sprawę błahą: „Prawda niesie wyzwolenie i pocieszenie. Sprawia, że mniej troszczę się o moją przyszłość i własną śmierć”2), lecz także kieruje naszą uwagę na innych, sprawia, że jesteśmy bliżej nich, i pozwala unikać błędów w racjonalnym czynieniu dobra. Pojęcie osoby, które należałoby porzucić, wyraża się – według Parfita – w przekonaniu, że jesteśmy „odrębnie istniejącymi istotami, niezależnymi od naszych mózgów i ciał oraz rozmaitych wzajemnie powiązanych zdarzeń fizycznych i mentalnych”3 oraz że mamy zawsze określoną, trwałą w czasie tożsamość. Tymczasem „nasze istnienie sprowadza się po prostu do istnienia naszych mózgów i ciał, wykonywania czynności, myślenia naszych myśli oraz występowania innych zdarzeń fizycznych i mentalnych”4.

   W innym kontekście – dużo swobodniejszej od analitycznego dyskursu Parfita antropologicznej refleksji nad kulturą – pisze o ciężarze związanym z samorozumieniem człowieka współczesnego Giorgio Agamben. Obciążenie, jakie człowiek odczuwa w związku z rozumieniem siebie jako osoby, nie jest ciężarem złudzenia, ani też Agamben nie ocenia pozytywnie pragnienia uwolnienia się od tej samoświadomości. Porzucanie owego samorozumienia opisuje raczej jako stratę podcinającą korzenie kultury, do której przywykliśmy – kultury, w której bycie osobą związane było ze społecznym uznaniem i odpowiedzialnością, a także ze zdolnością człowieka „do nałożenia sobie społecznej maski, przy jedno¬czesnym pozostaniu sobą”5. Człowiek współczesny odczuwa „chęć pozbycia się ciężaru osoby, odpowiedzialności prawnej i moralnej z nią związanej”6. „Osoba [...] jest także nosicielką winy; etyka, którą implikuje, jest siłą rzeczy ascetyczna, bo oparta na oddzieleniu (indywiduum od maski, osoby etycznej od osoby prawnej). Przeciw temu rozłączeniu nowa tożsamość bezosobowa wykorzystuje złudzenie nie jedności, ale nieskończonego mnożenia się masek. Przykuwając jednostkę do tożsamości czysto biologicznej i aspołecznej, obiecuje, że pozwoli jej w Internecie nakładać wszelkie możliwe maski oraz żyć każdym możliwym drugim i trzecim życiem, z których żadne nie będzie mogło nigdy do niej samej należeć”7. Włoski myśliciel wprawdzie uważa za konieczne przebudzenie się współczesnego człowieka z letargu, lecz nie wzywa do powrotu do kategorii osoby, lecz do „poszukiwania – zarówno poza tożsamością [osobową], jak i bezosobową – nowej postaci ludzkiej, lub może po prostu żywej twarzy”8.

   Chociaż obydwaj autorzy piszą o pojęciu osoby jako o czymś, co obciąża, nie doszacowują jednak jego wagi. Ani jeden, ani drugi nie rekonstruuje go bowiem wyczerpująco: można przypuszczać, że bez pojęcia osoby w sensie krytykowanym przez Parfita rzeczywiście łatwiej byłoby nam zrozumieć, kim jesteśmy, chociaż zapewne trudniej byłoby bez szkody porzucić to pojęcie w interpretacji Agambena.

   Przytoczone interpretacje – potraktowane tutaj tylko jako sygnały pewnych myślowych, czy szerzej: kulturowych zjawisk – pomijają metafizyczny ciężar pojęcia osoby. A jest to ciężar zbliżony do wagi pojęcia bytu. „Osoby nie mają wspólnie bytu osobowego w ten sam sposób, w jaki ludzie mają ludzką naturę”9 – pisze współczesny filozof osoby Robert Spaemann. „«Osoba» nie jest istotową cechą, lecz oznacza individuum vagum, czyli każdorazową wyjątkowość indywidualnego życia. Dlatego „osoba”, tak jak „byt”, jest pojęciem analogicznym”10. W takim ujęciu osobami są wszystkie byty, które posiadają swoją naturę, które – mówiąc metaforycznie – są zdolne odnieść się do niej jak do odgrywanej roli i które właśnie dlatego, że istniej ą jako osoby (według zasady „operari seąuitur esse”), są istotami rozumnymi. Są również istotami żyjącymi. „Ich istnienie i warunki ich tożsamości są istnieniem i warunkami tożsamości istoty żyjącej określonego gatunku. Przyporządkowujemy je jednak nie tylko rodzajowi lub gatunkowi, lecz przede wszystkim wspólnocie, która zasadniczo nie jest ograniczona do członków jednego gatunku; każdy jednak, kto do niej należy, zajmuje w niej wyjątkowe, przez siebie tylko zdefiniowane miejsce”11.

   Ciężar pojęcia osoby to zatem także ciężar zrozumienia bytów radykalnie indywidualnych, z których każdy na swój sposób odnosi się do własnej natury i w pewnym sensie – między innymi ze względu na wewnętrzną celowość swoje¬go życia oraz nieredukowalną rzeczywistość poznania, przeżywania i pragnienia – jest także całym światem. Ciężar ów wyraża się także w trudzie adekwatnego, czyli radykalnie indywidualnego postrzegania każdej osoby. „Wielkością Sokratesa – pisał Søren Kierkeegaard – było to, że nawet w momencie, w którym był oskarżany i stał przed zgromadzeniem ludu, jego oczy nie widziały tłumu, ale tylko jednostki”12. Duński filozof taki sposób widzenia uważał za dostępny je¬dynie ludziom „duchowo wyższym”13, ostatecznie bowiem jest to sposób, w jaki spogląda na człowieka Bóg: „On widzi tylko jednostki”14.

   Chociaż w pojęciu osoby podkreślana jest jednostkowość, do jego ciężaru należy też istotowa wspólnotowość osoby, jej aprioryczne otwarcie na inne osoby. „Osoby istnieją realnie jedynie w liczbie mnogiej, czyli jako wzajemnie dla siebie obiektywne subiektywności”15 – pisze Spaemann i twierdzi, że w zrozumieniu tego otwarcia pomocna okazuje się analiza nie sytuacji dialogu, lecz rozmowy trzech osób: „Dwie osoby mogą rozmawiać o trzeciej. Mogą ją – podmiot – uczynić przedmiotem. Mogą zastanawiać się, co miała na myśli i dlaczego coś powiedziała, w każdej chwili jednak może się ona odezwać i sama siebie zinterpretować”16. Wskazując paradygmatyczność relacji trój członowej, niemiecki filozof przypomina również o kontekście, w którym kształtowało się w kulturze Zachodu pojęcie osoby – o dyskusji wokół chrześcijańskiej doktryny o jedności i zarazem troistości Boga. Tym samym odsłania kolejny element ładunku, jaki niesie w sobie pojęcie osoby – element teologiczny.

   Niektóre interpretacje pojęcia osoby dostrzegają w nim wyraz antropocentrycznej pychy – wówczas samorozumienie człowieka jako osoby byłoby ciężarem dla naturalnego środowiska, w którym żyje. Wbrew tym interpretacjom Spaemann – w kontekście rehabilitacji arystotelesowskiego celowościowego myślenia o bycie – ukazuje więź osób z resztą rzeczywistości. Podstawę tej więzi stanowi nie tylko faktyczne bytowe podobieństwo, lecz także jego dostrzeżenie i zrozumienie – w terminologii Spaemanna antropomorficzne ujmowanie rzeczywistości, które nie pozwala traktować istot żywych jako mechanizmów pobudzanych do działania przez bodźce zewnętrzne. Przedstawia je natomiast jako dynamiczne całości, które dążą do swoich celów: „Dla istot żyjących istnieje różnica między tym, co właściwe, a tym, co niewłaściwie, między powodzeniem a klęską, między dobrem a złem. Oznacza to, że między nami i wszystkim, co żyje, zachodzi fundamentalne podobieństwo. Przyroda jest przedmiotem nie tylko naszego panowania, lecz także «współbycia»„17. Ciężar związany z pojęciem osoby staje się zatem – dla samej osoby – ciężarem odpowiedzialności za przyrodę.

   Waga pojęcia osoby to wreszcie waga jej godności, w której opisie często pojawiają się kategorie celu i środków: „Uznawać godność człowieka to znaczy wyżej stawiać jego samego niż wszystko, cokolwiek od niego pochodzi w widzialnym świecie. Wszystkie dzieła i wytwory człowieka, skrystalizowane w cywilizacjach i kulturach, stanowią tylko świat środków, którymi człowiek posługuje się w dążeniu do właściwego sobie celu. Człowiek nie żyje dla techniki, cywilizacji czy nawet kultury; żyje natomiast, korzystając z ich pomocy, stale zachowując swą własną celowość. Ta celowość wiąże się ściśle z prawdą: człowiek bowiem jest istotą rozumną – oraz z dobrem jako właściwym przedmiotem wolnej woli”18.

   Autorzy artykułów zebranych w niniejszym tomie „Ethosu” szczegółowo unaoczniają wagę pojęcia osoby: wagę zarazem metafizyczną i etyczną, pociągającą za sobą trud poznawczy oraz wysiłek egzystencjalny i moralny. Ukazują też konteksty, w których może się ono wydawać zbędne lub w których bywa odrzucane – jak to, co potocznie nazywamy balastem, ciężarem niepotrzebnym, którego w pewnych sytuacjach można lub nawet trzeba się pozbyć. Wspólne wydaje się im jednak – nie zawsze wprost wyrażone – przekonanie bądź nadzieja, że pojęcie osoby jednak w naszej kulturze pozostanie, że okaże się balastem w innym sensie. Sens ów byłby łatwo zrozumiały dla tych, którzy tworzyli zręby refleksji prowadzącej do powstania pojęcia osoby, choć sami go jeszcze nie sformułowali. Starożytni Grecy, budowniczowie okrętów, pamiętali, że istnieje konieczny rodzaj obciążenia zapewniający jednostce pływającej stateczność, pozwalający jej płynąć bezpiecznie wbrew działaniu sił, które mogłyby ją przewrócić.

P.M.

______________________________

1 Zob. D. Parfit, Racje i osoby, tłum. W.M. Hensel, M. Warchala, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

2 Tamże, s. 400.

3 Tamże, s. 259.

4 Tamże.

5 G. Agamben, Tożsamość bez osoby, w: tenże, Nagość, tłum. K. Żaboklicki, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2010, s. 63 n.

6 Tamże, s. 64.

7 Tamże.

8 Tamże.

9 R. Spaemann, Osoby. O różnicy między czymś a kimś, tłum. J. Merecki SDS, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 85.

10 Tamże.

11 Tenże, Osoby. O różnicy między czymś a kimś, tłum. J. Merecki SDS, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 7.

12 S. Kierkegaard, Dziennik (wybór), tłum. A. Szwed, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000, s. 75.

13 Tamże.

14 Tamże.

15 R. Spaemann, Wirklichkeit als Anthropomorphismus, w: Grundvollzuge der Person. Dimensionen des Menschseins bei Robert Spaemann, red. H.G. Nissing, Institut zur Fórderung der Glaubenslehre,Munchen2008, s. 21 (http://www.denken–im–glauben.de/Downloads/9783936909098.pdf). Jeśli nie podano inaczej, tłumaczenie fragmentów obcojęzycznych – P.M.

16 Tamże.

17 Tenże, Wirklichkeit als Anthropomorphismus, s. 135n.

18 K. Wojtyła, Człowiek jest osobą, w: tenże, „Osoba i czyn” oraz inne studia antropologiczne, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000, s. 418.

 

 

 

 

CHRZEŚCIJAŃSTWO

W KULTURZE ZACHODU

 

ODCHODZENIE CHRZEŚCIJAŃSTWA?

 

W dyskusjach dotyczących kondycji kultury współczesnej często powraca stwierdzenie, że żyjemy dziś w świecie postchrześcijańskim¹. Jaka jest jednak rzeczywista treść tej konstatacji? Czy należy sądzić, że w skali globalnej doszło do przezwyciężenia chrześcijaństwa jako religii, czy to przez światopogląd ateistyczny, czy to przez inne wiary? Czy też mamy raczej do czynienia z powszechnym odrzuceniem wartości, które chrześcijaństwo z sobą przyniosło, a także tych, które w swoich dziejach wypracowało? A może myślimy w tym kontekście o istotnym „kurczeniu się” obszaru publicznej obecności Kościoła rzymskokatolickiego, jak również instytucji reprezentujących inne wyznania chrześcijańskie bądź też o ewolucji charakteru tej obecności i jej roli w społeczeństwach Zachodu?

Wydaje się, że odpowiedzi na sformułowane tu pytania nie są jednoznaczne. Z jednej strony prawdą jest, że nieustannie rośnie dziś liczba wyznawców religii innych niż chrześcijaństwo, podczas gdy liczba chrześcijan systematycznie, choć nie gwałtownie maleje, a coraz większy napływ innowierców na obszary tradycyjnie chrześcijańskie prowadzi do zachwiania proporcji między liczbą żyjących na nich chrześcijan a liczbą przybyszy, którzy niosą ze sobą nie tylko inną wiarę, ale też inną kulturę. Z drugiej jednak strony dzieje chrześcijaństwa, przede wszystkim niezwykle szeroka i bogata tradycja intelektualna, która wokół niego narosła, tak myśl filozoficzno-teologiczna, jak i literatura piękna, potwierdzają, że dialog z kulturami i ruchami niechrześcijańskimi – często okazujący się trudnym zmaganiem intelektualnym – jest w tę religię tak głęboko wpisany, że w istocie dostarcza ożywiającej ją substancji. W tym sensie historia chrześcijaństwa może jawić się jako dzieje intelektualnej obrony prawdy stanowiącej dla jego wyznawców wartość najwyższą – i to bez względu na to, czy bierzemy pod uwagę czas antyku, czy okresy bliższe nam dziej owo, kiedy chrześcijaństwo zmuszone było stawać do konfrontacji nie tylko z innymi wiarami, ale również z ideologiami ateistycznymi. Warto w tym kontekście odróżniać historię Kościoła (Kościołów), czyli historię religii instytucjonalnej, od historii chrześcijaństwa jako doświadczenia jego wyznawców. Historia chrześcijaństwa w tym drugim rozumieniu jawi się też jako historia męczeństwa chrześcijan w różnych obszarach świata, a jest to zarazem historia nam współczesna, która dzieje się dziś, choćby w krajach arabskich czy w Chinach.

Warto jednak mieć w pamięci, że odrzucanie wartości chrześcijańskich nie jest cechą wyłącznie naszego czasu, a instytucjonalna obecność Kościoła w życiu społecznym i w sferze publicznej przybierała w dziejach różne formy, od ukrytej po triumfalistyczną. Zjawiska, które bywają dziś opisywane jako postchrześcijańskie, nie są w swej istocie czymś w dotychczasowej historii nieznanym – przeciwnie, stanowią one powracający, a niekiedy nawet stały jej motyw. Z punktu widzenia historii kultury interesujące jest jednak to, że mimo ambiwalentnych postaw, jakie świat przybierał wobec religii chrześcijańskiej, w tym postaw wrogości, odrzucenia, dystansu czy nieufności, w dziejach dokonywał się jednocześnie proces absorpcji przez kulturę – przede wszystkim przez kulturę Zachodu – istotnych elementów ideowych tej religii, dziś często określanych właśnie jako jej wartości. Można powiedzieć, że w swoim rozwoju kultura Zachodu stopniowo nasycała się treściami, których źródło tkwi w chrześcijaństwie. Wolność, równość i braterstwo, na długo zanim stały się hasłami rewolucji francuskiej, należały do orędzia chrześcijańskiego. Nie inaczej było z prawami człowieka: mimo że dopiero po drugiej wojnie światowej spisano je w odrębnej Deklaracji, ich zalążek tkwił już w nauczaniu Chrystusa o wyjątkowości i wartości każdego ludzkiego istnienia: o zbawieniu indywidualnym, nie zaś zbiorowym. Także postawa życzliwości wobec drugiego człowieka, pojmowana dziś jako zasada życia tak indywidualnego, jak i społecznego, wyrasta z przykazania miłości, które sformułował Jezus. W podobny sposób można by wskazać na genezę wielu innych wartości uznawanych dziś w kulturze Zachodu za niepodważalne. Wydaje się, że wraz z rozwojem historycznym tej kultury dokonywało się w niej coraz pełniejsze odczytywanie treści chrześcijańskiego orędzia, i to mimo ambiwalencji postaw społecznych wobec chrześcijaństwa jako religii. Można sądzić, że chrześcijańską antropologię cechuje swoisty uniwersalizm, który znajduje dobre streszczenie w określeniu „katolicki”, czyli „powszechny” – uniwersalizm ten pozwolił na powstanie wszędzie tam, gdzie docierała kultura Zachodu, nie tylko kanonu dzieł literackich, muzycznych, malarskich czy architektonicznych bezpośrednio inspirowanych przesłaniem tej religii, ale również dzieł kultury, które nie nawiązując bezpośrednio do wartości religijnych, budowały jednak na gruncie, który przygotowało chrześcijaństwo, i rozwijały charakterystyczne dla światopoglądu chrześcijańskiego wątki, jak napięcie między miłością a sprawiedliwością, dylematy wolnej woli, ambiwalencja wolności czy problem zła. W procesie rozwoju kultury Zachodu chrześcijaństwo przestało być wyłącznie religią, jedną z wiar ukazujących otwarcie bytu ludzkiego na transcendencję i jego potrzebę odnalezienia sensu rzeczywistości, który sięgałby poza doczesność, a stało się źródłem uniwersalnego ethosu tej kultury. Przykładów potwierdzających tę tezę można by wskazać wiele. Jednym z nich, bardzo wymownym, jest choćby lista pięćdziesięciu najlepszych filmów religijnych – w szczególności katolickich – sporządzona przez amerykański miesięcznik „Crisis” w roku 1997. Znalazły się na niej nie tylko obrazy podejmujące wprost tematykę religijną i nawiązujące do wydarzeń biblijnych, jak Ben Hur Williama Wylera, ale również filmy takie, jak Aniołowie o brudnych twarzach Michaela Curtiza, Do zobaczenia, chłopcy Louisa Malle'a, Późna wiosna Yasujiro Ozu, Piętno śmierci Akiro Kurosawy czy Niebieski Krzysztofa Kieślowskiego – w wielu wypadkach twórcy byliby (bądź byli) zapewne zaskoczeni taką właśnie kwalifikacją ich dzieł². Ideowa uniwersalność chrześcijaństwa, ujawniająca się nie tylko w obszarze etyki inspirowanej Dekalogiem poszerzonym o przykazanie miłości, ale przede wszystkim w szczególnym dowartościowaniu ludzkiego rozumu i jego aspiracji do poznania i wyrażenia rzeczywistości w swoim własnym języku, pozwala na umieszczenie i odczytywanie w jednej płaszczyźnie intelektualnej dzieł twórców tak odległych od siebie w sensie geograficznym, umysłowym i czasowym, jak Platon, Arystoteles, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz, Karol Marks, Ludwig Wittgenstein, Jean Baudrillard, Gerard Manley Hopkins, Tadeusz Różewicz, Graham Greene, Romain Rolland, Thomas Mann, Sandor Marai, Albert Camus, Emmanuel Carrere, Fra Angelico, Caravaggio, Rembrandt, Pablo Picasso, Francis Bacon, Johann S. Bach czy Arvo Part. Wydaje się, że ów chrześcijański trzon kultury Zachodu, o którym mówi się, że stworzył jedność z myślą grecką i prawem rzymskim, umożliwił zaistnienie swoistego umysłowego metajęzyka, pozwalającego na taki odbiór dzieł kultury, który pozostawia margines dla refleksji własnej, dla swoistej refleksji towarzyszącej ich poznaniu. To właśnie dzięki owej przestrzeni mentalnej odbiór dzieła nie oznacza utożsamienia się z nim, odbiorca kultury zawsze zachowuje wobec niej dystans. Ta właściwość kultury europejskiej jest tak specyficzna, a zarazem tak głęboko w niej zakorzeniona, że Leszek Kołakowski sądził, iż grozi ona pewnym niebezpieczeństwem: kultura Zachodu jako jedyna stara się spoglądać na siebie z zewnątrz, jako jedyna wytworzyła postawę umysłową pozwalającą jej zanegować samą siebie, podać siebie samą w wątpliwość³.

Skąd jednak bierze się owa siła – aż punktu widzenia innych słabość – tej właśnie kultury? Wydaje się, że jej źródło sięga chrześcijańskiej kategorii su¬mienia, która każe patrzeć na człowieka jako na byt usytuowany w polu odpowiedzialności, z istoty dążący do odróżnienia prawdy od nieprawdy, słuszności od niesłuszności, dobra od zła, i czyniący nieustanny wysiłek rozeznawania między tymi rzeczywistościami, nie zawsze dlań oczywistymi. To właśnie sąd sumienia, zakotwiczony w rozeznaniu rzeczywistości przez podmiot w jego autonomicznym akcie poznania, z jednej strony stanowi o ludzkiej wolności, z drugiej zaś otwiera drzwi owemu niebezpieczeństwu, o którym pisze Kołakowski: wybór rozpoznanej prawdy, wybór dobra, opowiedzenie się po stronie tego, co słuszne i godziwe, nie musi okazać się wyborem bezpośrednio korzystnym dla podmiotu. Losy męczenników i więźniów sumienia stanowią konkretny, aczkolwiek tragiczny dowód prawdziwości tej tezy⁴.

Poszanowanie autonomii ludzkiego sumienia (nawiązując do myśli Kołakowskiego, można by tu mówić o sumieniu kultury), leżące u podstaw ładu aksjologicznego Zachodu, sprawia, że ład ten, sam w sobie uznawany za wartość, stał się swoistym proprium kultury tego obszaru. Uznanie sumienia za ostateczną dla człowieka normę moralności łączy się z nieobecnym w żadnej innej kulturze – ani w żadnej innej religii – szczególnym uszanowaniem ludzkiego rozumu, z afirmacją ludzkiego prawa do poznawania świata, uchwycenia jego sensu w sposób indywidualny i otwarty na prawdę. Sąd sumienia stoi ponad nakazem zewnętrznym wobec podmiotu nawet wówczas, gdy źródłem tego nakazu jest instytucja religijna. Otwartość wobec świata i przyzwolenie na jego poznawanie, jakiego poprzez tę właśnie postawę udziela człowiekowi chrześcijaństwo, sprawiły, że to właśnie kultura Zachodu, nie zaś żadna inna kultura, stała się kolebką nauki i techniki, w tym również najnowszych technologii stosowanych w najróżniejszych dziedzinach.

Z perspektywy filozofii kultury można zatem zaryzykować stwierdzenie, że miarą obecności chrześcijaństwa nie jest liczba jego praktykujących wy¬znawców ani duchownych, ani też liczba wznoszonych świątyń, lecz swoiste ideowe „podglebie”, którego w ciągu dziejów dostarczyło kulturze ideowe zaplecze tej religii – zaplecze, do którego należy choćby przekonanie, że dobro należy czynić, a zła unikać, że każdy człowiek jest bliźnim, że wobec wszystkich ludzi obowiązuj ą nas te same zasady moralne, a słowa niosą w sobie sens i odpowiadają prawdzie. Jak głęboko wartości, które przyniosła z sobą religia chrześcijańska, wniknęły w kulturę Zachodu, widoczne jest być może w wyjątkowo ostry sposób w tym, że należący do tej kultury człowiek odruchowo odrzuca dziś myśl, iż w imię jakiejkolwiek wartości można by drugiego z pre¬medytacją skrzywdzić, a w szczególności okrutnie pozbawić życia, obcinając mu głowę czy podcinając gardło. Przekonanie to w innych kulturach nawet dziś nie jest wcale oczywiste.

Skąd jednak wzięła się kulturowa siła chrześcijaństwa? Oczywiście można by tu mówić o interwencji nadprzyrodzonej, o działaniu Opatrzności czy też wprost Ducha Świętego, pozostańmy jednak na poziomie filozofii kultury, w kręgu rozważań wobec religii zewnętrznych. Trudno rolę tę przypisać wy¬łącznie dominującej przez wiele stuleci społecznej i politycznej pozycji Kościoła. Wydaje się, że siła chrześcijaństwa budowała się nie dzięki jego strukturze instytucjonalnej, ale dzięki przestrzeni, którą pozostawiało ono twórczości, studiom i temu typowi poznania, który dziś określamy mianem humanistyki. Można powiedzieć, że już od czasów Ojców Kościoła i późniejszej filozofii średniowiecznej wielką rolę w kulturze Zachodu odgrywali chrześcijańscy intelektualiści – ludzie postrzegający swoje zadanie jako rozumienie świata poszukujące uniesprzecznienia właśnie w chrześcijaństwie, a następnie jako przekazywanie tego rozumienia innym. To właśnie ten przekaz przez wieki budował podglebie dzisiejszej kultury Zachodu, tak tej o jednoznacznie chrześcijańskim obliczu, jak i tej jedynie inspirowanej intelektualnym zapleczem chrześcijaństwa, jaką w dwudziestym stuleciu były choćby próby budowy laickiego humanizmu czy materialistycznych filozofii dziejów.

Chociaż negatywne ani ambiwalentne postawy społeczne wobec chrześcijaństwa nie są w stanie podważyć jego kulturowej doniosłości, to jednak sprzyja temu dające się dziś zaobserwować w jego obszarze zjawisko pewnej deprecjacji treści intelektualnych na rzecz oddziaływania emocjonalnego i sprowadzania chrześcijańskiego orędzia do kategorii, którymi posługuje się dziś świat. Amerykanie toczą obecnie debatę pod hasłem: „Gdzie jest nasz Reinhold Niebuhr?”⁵, w której powraca opinia, że chrześcijańscy intelektualiści utracili dziś kontakt z otaczającą ich kulturą, ponieważ nie potrafią mówić jej językiem. Z bliższej nam, choćby polskiej perspektywy niepokoić może natomiast to, że zabiegi mające na celu przyciąganie ludzi do religii chrześcijańskiej często sytuowane są właśnie w przestrzeni kultury popularnej i korzystają wyłącznie z jej instrumentów. Pojawiają się pytania: Dlaczego w kościołach nie brzmi dziś muzyka Bacha? Dlaczego zanikła tradycja chóru gregoriańskiego? Dlaczego homilie nie przybliżaj ą myśli wielkich teologów? Dlaczego nie toczą się dziś debaty teologiczne wykraczające poza bieżące kwestie społeczne i prawne? Dlaczego katecheza nie kształci, a jedynie formuje? Dlaczego stała się ona po prostu lekcją w szkole, usytuowaną między przysłowiową chemią a wychowaniem fizycznym? Dlaczego książka religijna to często dziś po prostu książka kucharska napisana przez osobę konsekrowaną? Wydaje się, że ambicja masowości niszczy coś, co w chrześcijaństwie z punktu widzenia kultury jest niezwykle cenne i życiodajne: jego głęboką treść intelektualną. Warto przywołać w rym miejscu słowa Jana Pawła II, który rozpoczynając encyklikę Fides et ratio, pisał, że „wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”.

Wbrew dzisiejszym tendencjom już w roku 1969, w czasach gdy również wieszczono odwrót chrześcijaństwa, kard. Joseph Ratzinger mówił: „Z dzisiejszego kryzysu [...] wyłoni się jutro Kościół, który wiele stracił. Będzie mały, w dużym stopniu zaczynać będzie musiał zupełnie od nowa. [...] Wraz ze zmniejszeniem liczby członków straci wiele przywilejów w społeczeństwie. W o wiele większym niż dotychczas stopniu stanie się zbiorowością, do której wstęp będzie jedynie wynikiem decyzji zainteresowanego. [...] Będzie to Kościół skierowany do wewnątrz [...] Nigdy już pewnie nie będzie on taką panującą nad społeczeństwem siłą, jaką był do niedawna. Rozkwitnie jednak na nowo i ukaże się ludziom jako ojczyzna, która daje im życie i nadzieję poza śmierć”⁶.

D.Ch.

______________________________

1 Zob. np. J.V. Langmead-Casserley, The Church To-Day and To-Morrow. The Prospectfor Post-Christianity, SPCK, London 1965; E. P o u l a t, L'Erepostchretienne; un monde sorti de Dieu, Flammarion, Paris 1994; V. Jr B a u c h a m, The Ever-Loving Truth: Can Faith Thrive in a Post-Christian Culture?, Broadman and Holman Publishers, Nasłwille, Tennessee, 2004; R.T. Ptaszek, Co dolega Europie?, „Civitas Christiana”, http://e-civitas.pl/co-dolega-europie/; P. Kaznowski, Christianitas a kultura postchrześcijanska, „Christianitas” z 26 VI2014, http:// ehristianitas.org/news/christianitas-kultura-postchrzescijanska/.

2 Zob. W. Park, The Fifty Best Catholic Films ofAll Time, „Crisis” z l XI 1997, http://www. crisismagazine.com/1997/the-fifty-best-catholic-films-of-all-time.

3 Zob. L. Kołakowski, Szukanie barbarzyńcy. Złudzenia uniwersalizmu kulturalnego, w: tenże, „Czy diabeł może być zbawiony” i 27 innych kazań, Aneks, Londyn 1984, s. 11-24.

4 Zob. T. Styczeń SDS, Wolność wprawdzie, w: tenże, Dzieła zebrane, red. ks. A.M. Wierzbicki, t.4, Wolność wprawdzie, red. K. Krajewski, Towarzystwo Naukowe KUL-Instytut Jana Pawła II KUL, Lublin 2013, s. 17-32.

5 Zob. A. Jacobs, The Watchmen: What Became ofthe Christian Intellectuals, „Harper's Magazine” z 2 IX 2016, http://harpers.org/archive/2016/09/the-watchmen/?single=l; O. S t r a c h a n, Where 's Niebuhr? On Alan Jacobs's Essay on Christian Intellectuals, http://cpt.mbts.edu/2016/08/17/ wheres-niebuhr-on-alan-jacobss-essay-on-christian-intellectuals/.

6 J. Ratzinger, Jaki będzie Kościół w roku 2000?, w: tenże, Wiara i przyszłość, tłum. P. Waszczenko, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1973, s. 77n.

 

 

 

 

WIZERUNEK ŚWIATA. ODBICIA

(fragment wstępu)

 

   Nie ma chyba kultury, która wykazywałaby obojętność czy to wobec samej kategorii wizerunku, czy to wobec wizerunków wewnątrz niej tworzonych. W istocie kultury i cywilizacje przemawiaj ą do nas poprzez swoje wizerunki: te, które są ich bezpośrednim dziełem, oraz te, które niejako pośrednio się im przypisuje, podejmując zewnętrzną próbę ich odczytania, w tym także zrozumienia, jakie rodzaje wizerunku są w nich odrzucane bądź potępiane i co postawy takie warunkuje.

   Samo pojęcie wizerunku nie ma korzeni czysto filozoficznych, stanowiąc raczej składową szeroko pojmowanej kultury: wizerunek jest zawsze wizerunkiem czegoś i przemawia do odbiorcy za pośrednictwem pewnego medium, które nadaje mu też określoną formę. Wizerunkami są więc tradycyjnie obrazy malarskie, fotografie i fotogramy, rzeźby, literackie postacie i opisy, dzieła muzyczne, elementy architektury – choćby świątynie czy cmentarze, a w czasach współczesnych także urabiane w określonym celu przekonania społeczne czy sztucznie konstruowane tożsamości, z jakimi mamy do czynienia w sieci internetowej.

   Mimo zakorzenienia w codziennym życiu pojęcie wizerunku wykazuje jednak interesujące implikacje filozoficzne, przede wszystkim o charakterze antropologicznym i epistemologicznym, a w konsekwencji również aksjologicznym. Wizerunek pojawia się na styku umysłu ludzkiego ze światem jako swoista próba interioryzacji tego świata, zrozumienia go i wydobycia tych cech, które uznajemy za konstytutywne dla jego określonego aspektu. W tym sensie pierwszym, niejako archetypowym wizerunkiem, przekraczającym wszelkie bariery w rodzaju determinantów kulturowych czy cywilizacyjnych, jest ob¬raz świata, którego już na poziomie bytowym dostarcza człowiekowi jego poznanie. Stykając się z rzeczywistością wobec niego zewnętrzną– a także z rzeczywistością, jaką jest on sam – człowiek dąży do stworzenia w sobie jej obrazu, uchwycenia sensu, do zaspokojenia swojej potrzeby prawdy o świecie – jak mawiaj ą filozofowie: do poznawczego uzgodnienia się z rzeczywistością. Stworzenie wizerunku świata to – można powiedzieć – pierwsze epistemiczne dążenie człowieka, z natury wpisane w jego osobowy byt. Fakt, że człowiek, mimo że swoją naturę dzieli z całym rodzajem ludzkim, jest właśnie osobą, czyli substancją jednostkową, niepowtarzalną, sprawia, że wizerunek świata, którym każdy dysponuje, jest również niepowtarzalny, w przypadku każdego człowieka wyjątkowy. Być może to właśnie dlatego kultura i twórczość są niewyczerpywalne, nie przestają fascynować i zawsze pozostają otwarte na dialog. Wyjątkowość obrazu świata, jaki w sobie nosimy, ma jednak także inną stronę – obraz ten nierzadko bywa powodem alienacji, smutku, poczucia wyobcowania, odosobnienia, samotności czy wręcz zamknięcia. Zawsze jednak ów wizerunek świata pozostaje od swojego twórcy niezależny w tym sensie, że człowiek – nie będąc nawet świadomy takiej woli – dąży do tego, by samemu sobie udzielić odpowiedzi na pytanie: „Jak faktycznie jest?”. Potrzeba poznania pociąga więc za sobą potrzebę wiedzy i rozumienia – i jako taka jest ona potrzebą sensu. Tak jak filozofia rodzi się ze zdziwienia światem, tak wizerunek świata jest odpowiedzą na potrzebę poznawczego ujęcia jego sensowności. Wydaje się przy tym, że nawet jeśli człowiek znajduje się w pułapce swojego umysłu, a właściwym poglądem na istotę poznania jest solipsyzm, to obecna w człowieku potrzeba sensu wcale nie ulega likwidacji, lecz zostaje wzmocniona wskutek przeniesienia źródła wszelkiej sensowności na poznający podmiot, który nie tyle musi ów sens odczytać, ile go w swojej podmiotowości autoryzować. (...)

OD REDAKCJI