Andrzej Walter

Panu już dziękujemy, panie Gombrowicz

Mam już dość tej maniakalnej w swoim wydźwięku fascynacji Wielkim Gombrowiczem, który przecież wielkim pisarzem był, bo nie da się tego oczywiście ukryć. To, co było dobre 30-40 lat temu stało się dziś nieco pokraczne i śmieszne. Czasy się zmieniły. Mamy XXI wiek, nowe pokolenia weszły na scenę, nowy świat się nam pojawił i nowa Polska. Jak i nowe do niej podejście oraz nowe jej samej występowanie. Zaczęliśmy być bowiem normalnym zachodnioeuropejskim krajem, ani lepszym ani gorszym od innych zachodnich krajów, krajem funkcjonującym na miarę swych możliwości i swojego potencjału, krajem już dziś bez kompleksów, ale i bez nadmiernej fanfaronady, z zastrzeżeniem, że wciąż kilku „leśnych dziadków” okopanych w swej snobistycznej w wydźwięku wieży (w tym kraju) żyje jakąś dawno nieistniejącą przeszłością i fantasmagoriami, ale nas to już powoli mało obchodzi. Społeczność międzynarodową jeszcze mniej. Leśne dziadki skrzeczą jeszcze, ale mało kto ich już słucha, a Polska żyje normalnie, tak jak cała Europa i nasz krąg kulturowy. Życie w Polsce przebiega tak samo jak życie we Francji, czy Norwegii albo Albanii. Do tego zmierzaliśmy i to osiągnęliśmy (parafrazując noblistę „o take Polske walczyłem”). Gombrowicza zatem możemy odłożyć do lamusa, aby już dłużej nie nudził i nie rozpatrywał polsko-polskich sporów z kompleksem w tle.

Polecam świetny esej Kingi Dunin na łamach „Krytyki politycznej” pod tytułem – (nie mniej nie więcej) „Gombrowicz był idiotą”. Jak oczywiście (oczywista oczywistość, jakże by inaczej) Autorka zaczyna nieśmiało: Gombrowicz wielkim pisarzem był i zachwyca, bo jakże by mógł nie zachwycać, ale ile jeszcze można? No właśnie. Ile jeszcze można? Ile można... zachwycać?

Idźmy dalej z Kingą Dunin: na pytanie, jaką osobą był Gombrowicz, każdy musi sobie sam odpowiedzieć. Na pewno niejednoznaczną, czasem wzruszającą, częściej irytującą, ale przez to ciekawą. Poważnym piewcą niepowagi. Krytykiem ziemiaństwa i arystokratycznych fumów, a przy tym snobem badającym swoje drzewo genealogiczne i podającym się za hrabiego. Samotnikiem uwielbiającym kawiarniane życie. Narcyzem i pieczeniarzem. Bezwzględnie wykpiwającym wszelkie pozy pozerem i kabotynem. Celebrytą świetnie zarządzającym swoją karierą i mistrzem gaf oraz zrażania do siebie ludzi. Ofiarą swoich lęków i kompleksów, pełnym zahamowań, ale pozwalającym sobie na bardzo wiele. Mizoginem broniącym praw kobiet – w Argentynie. Homoseksualistą, biseksualistą, kimś z kolejnych liter LGBTQ+? Efebofilem? (Jego popęd seksualny nakierowany był przede wszystkim na osoby, chłopców, w późnym okresie dojrzewania).

Trudno, żeby autorka (chodzi o doskonałą biografię Klementyny Suchanow „Ja, geniusz” (2017), za którą otrzymała nagrodę miesięcznika „Odra”) nie lubiła postaci, której poświęciła tyle czasu, nie jest to jednak biografia pisana na kolanach, a na pytanie, jaką osobą był Gombrowicz, każdy musi sobie sam odpowiedzieć.

Są to kwestie interesujące, chociaż wypada udawać, że nie są, i – jestem o tym przekonana – mające duży wpływ na jego twórczość.

Dodajmy jeszcze do tego bezsporny fakt ucieczki przed wojną (czytaj przed walką z agresorem i okupantem), która nieodparcie przypomina mi w zasadzie nieporównywalną, lecz i dziś występującą postawę pakowania manatek (zwłaszcza kiedy wybuchła wojna na Ukrainie) poprzez co bogatszych i elitarnie ustawionych obywateli lepszej kategorii Polaków. No cóż. Kiedyś nazywano to dezercją. I posyłano kulę w łeb. Dziś nadeszły czasy przyzwolenia na niewykonanie rozkazu i bywa, że delikwenta się nawet nagradza. Co to ma wracając znów do literatury do Gombrowicza? Zgodnie z radą Pani Dunin – odpowiedzcie sobie sami. Na ile wiarygodny jest buntownik, który jest tchórzem? Na ile można mu uwierzyć, że to bunt, a nie salonowa rozgrywka, że to wojna o prawdę, a nie zblazowana maniera grymaszenia i szyderstwa, tandetnej kpiny ze wszystkiego, co przerasta. Rzeczywistość przerosła Gombrowicza, jego twórczość przerosła jego samego, a już to co z tą twórczością uczyniono na korytarzach Akademii to pożal się boże dopiera hucpa i groteska. W imię Pana G. rozmontowano cały konstrukt świadomości społecznej, która kiedyś budowała społeczeństwo i jego siłę, choćby po to, żeby uratować całą Europę w 1920 roku. Kogo to dziś obchodzi? No właśnie. Mało kogo.

Ustalmy tutaj. Nie piszę czy to dobrze, czy źle. Nie chcę obrażać Gombrowicza, niwelować jego zasług, jego wybitności, jego wielkiej literatury, ale powiedzmy też otwarcie. To był – i tutaj każdy używa własnych określeń, jakich używam ja, wiecie, albo się domyślacie. Finalnie powiem tak:

– Ja panu, panie Gombrowicz, nie wierzę. I w zasadzie zaczyna mnie pan już dziś (dzięki pana wyznawcom) nudzić, ba, zaczyna mnie pan... w(...) denerwować i irytować tym ciągłym odnoszeniem się „co by na to powiedział Gombrowicz”?! Co by powiedział, to by powiedział, ale wy, mocium panie, banialuki nam dziś wciskacie, popierane „Gombrowiczem” – alfą i omegą, wyrocznią i sędzią nad sędziami. Dodam też, że Ci, dla których pan G. jest wyżej przedstawionym Bogiem mają w sobie całe pokłady pogardy i lekceważenia dla inaczej myślących, sami przy tym nie widząc własnej śmieszności, własnych ograniczeń i własnego zadęcia.

Tak jak zmienił się świat, tak jak zmieniła się rzeczywistość, zasady gry, hierarchie wartości i pryncypia, tak ewoluowały całe społeczeństwa, ich modele spędzania wolnego czasu, ich dążności do rozrywek, a w efekcie zmieniła się cała współczesna sztuka, a siłą rzeczy i literatura, jej sensy, funkcje i poszukiwania. Cóż, że stało się to tak szybko, wręcz błyskawicznie. Akurat nadeszły czasy, kiedy technologia mikroprocesora i komunikacji wywróciła tamten świat bezkrwawo do góry nogami i siłą rzeczy (znów) wywróciła i sztukę, a zwłaszcza jej kanony i klasyków. Kto tego nie rozumie nie powinien wdawać się w rozważania i polemiki, gdyż będą one zawsze stały na przegranej pozycji nieumiejętności pojęcia: co się tak naprawdę stało. Technologia i szybkość tej rewolucji była tak zawrotna, że żadne nowe kanony i nowi klasycy nie mieli nawet szansy powstać. W dzisiejszej sztuce wydaje się, że toczy się właśnie o to bitwa, bitwa o tyle karykaturalna, o ile sztuka weszła pod strzechy, a zapotrzebowanie na nią zmalało z powodów równie mentalnych jak i technologicznych właśnie, stwarzając setki alternatyw olśnienia i zachwytu. Stare już nie powróci, a nowemu... no cóż, często brak wyrazu.

W tej optyce Gombrowicz i jego dylematy są już jak martwe dinozaury na planecie Ziemia. Były, żyły, zabijały się wzajemnie, zżerały, ale już ich nie ma. Wyginęły jak i wyginęły ich problemy i rozterki. Dlaczego? Bo nikogo to już dziś nie interesuje oprócz kilku zramolałych oszołomów spod gwiazdy zapomnianej galaktyki. Mamy problemy i dylematy inne. Jak poradzić sobie ze społecznymi dylematami nowoczesności, w której okaże się wkrótce, że wystarczy, aby pracowało 20 procent ludzi, a reszta nie za bardzo będzie miała zajęcie i co z nimi począć? Jak poradzić sobie z ludzką psychiką, która pogłębia wszechogarniającą depresję kołowrotu chomika, jak ocalić w nas łaknienie piękna, miłość, wiarę czy nadzieję, jak ocalić emocje i prawdę w kakofonii dezinformacji i szybkości defraudacji przekazu?

Wystarczy dziś włączyć jakiegoś powszechnego You Tuba i widzimy, że młody Irańczyk, czy młoda Chinka, żyją i są tacy sami jak młody Polak, czy Albańczyk, a całe zaplecze dawnych elementów polityki i propagandy to jedynie fasada starców, i my tak nie chcemy, chcemy być normalni, a nie fanatyczni i starców z ich religiami, fanatyzmem i szczuciem poglądowo ideowym wysadzamy w powietrze bo się przeżyli. Jak to się odbędzie? Nie wiem. Tyle, że to się dzieje na naszych oczach, a że jeszcze armie skaczą sobie do gardeł? Może trzeba wystrzelać to wszystko czego się naprodukowało i są tacy pechowcy jak Ukraińcy. Oczywiście przeginam specjalnie, prowokuję do myślenia. Intelektualny populista?! Szalony czy stuknięty. Może jedno i drugie. Najpierw wielka wojna, potem wielkie oczyszczenie, ale technologie już nie znikną, po chwilowym braku prądu włączą go z powrotem i nic już nie będzie takie samo. A Gombrowicz spocznie w głuchym grobie, bo cóż on stworzył ponadczasowego oprócz oplucia klasyków czy buntu wobec jakich cech mało dziś istotnych czy w ogóle zrozumiałych?

Może w ogóle snucie opowieści, tak właściwe ludzkiej osobie i potrzebie będzie wyglądało zupełnie inaczej. Dalej będziemy się rodzić i umierać, łaknąć opowieści, aby umilić swój czas, aby ubogacić go i wypełnić, ale odbędzie się to na innej płaszczyźnie materialno-technologicznej – oczywiście słowem, bo czymże innym, ale jakoś inaczej, ja nawet nie wiem dziś jak. Może warto się nad tym bardziej pozastanawiać niż snuć wciąż te pseudonaukowe gombrowiczowskie fobie literackie mało istotne z perspektywy nowoczesności i jej dylematów.

Dziś bowiem nie jest problemem jak powalczyć z romantyzmem i nadmuchanym ego, ale jak ocalić w nas łaknienie prawdy, dążności do cnót i estetykę piękna, w świecie cyfryzacji i wirtualności oraz wobec wyalienowania i samotności jednostki zamykanej w bańce ekranów i łączy. Jak ocalić (choćby i poezją) to coś, co zgubiliśmy po drodze tej rewolucji, która wciąż trwa i przemienia totalnie ten świat, nas świat, świat jedyny jaki znamy i w jakim przyszło nam żyć.

Andrzej Walter

Nowy numer kwartalnika ETHOS

SZTUCZNA INTELIGENCJA W ŚWIECIE WARTOŚCI LUDZKICH

ROZWIJAĆ CZYNIE ROZWIJAĆ? OTO JEST PYTANIE

OD REDAKCJI (fragment)

Niewiele jest dziś tematów, które tak bardzo rozbudzają i ożywiają zbio­rową wyobraźnię, jak zagadnienia związane z rozwojem sztucznej inteligencji (SI, ang. artificial intelligence – Al), często mające posmak sensacji. Ogromne rzesze ludzi śledzą na bieżąco medialne doniesienia o nowych technologiach i nowych obszarach ich zastosowań, a także o kontrowersjach wywoływanych przez nie zawsze w pełni przemyślany i kontrolowany proces wdrażania tech­nologii SI. Powszechnie panuje przekonanie, że w niedalekiej przyszłości doj­dzie do radykalnych i zasadniczych zmian, zarówno w najbliższym otoczeniu człowieka, jak też w ludzkim sposobie bycia i działania. Niektóre scenariusze, szkicowane przez takich myślicieli jak na przykład Nick Bostrom¹, Max Teg-mark², Ray Kurzweil³, czy Kevin Warwick⁴ zakładają, że w niedługim czasie nastąpi eksplozja superinteligencji, która osiągnie potencjał umożliwiający jej kontrolę nad światem. 22 marca 2023 roku na stronach Futurę of Life Institute opublikowano list otwarty wzywający wszystkie laboratoria pracujące obecnie nad sztuczną inteligencją do natychmiastowego zatrzymania na co najmniej sześć miesięcy rozwoju i szkolenia systemów Al silniejszych niż Generative Pre-trained Transformer 4 (GPT-4) firmy OpenAI.⁵ Pod listem podpisali się między innymi Elon Musk, Yuval Noah Harari, Steve Wozniak, Jaan Tallinn i wielu badaczy z obszaru Al. List wyłuszcza znane z mass mediów (a tak­że z filmów i literatury) obawy przed sztuczną inteligencją wyższą niż ludzka.

„Musimy – głosi list – zadać sobie pytanie: czy powinniśmy pozwolić maszynom zalewać nasze kanały informacyjne propagandą i nieprawdą? Czy powinniśmy zautomatyzować wszystkie zadania w tym te [nas] spełniające? Czy powinniśmy rozwijać pozaludzkie umysły, które mogą ostatecznie przewyższyć nas liczebnie, przechytrzyć, uznać za przestarzałych i zastąpić? Czy powinniśmy ryzykować utratę kontroli nad naszą cywilizacją?”.⁶ Równie często jak o zagrożeniach sły­szymy też o korzyściach płynących z wykorzystania SI, poczynając od szybkiego dostępu do informacji, poprzez wzrost wydajności pracy, bezpieczeństwa (a także innych społecznych wartości, na przykład edukacji czy demokracji), aż po opiekę nad osobami starszymi czy chorymi. Doniesień o kolejnych osiągnięciach jest imponująco dużo. Siedząc nowiny ze świata SI, nieodmiennie oscylujemy między fascynacją i pełnym nadziei oczekiwaniem a niepokojem i lękiem o przyszłość. To nie przypadek, zarówno bowiem obawy, jak i nadzieje są całkowicie uzasadnione. Racja jest fundamentalna: już dziś można dostrzec, jak wiele ważnych zmian dokonało się i wciąż dokonuje praktycznie we wszystkich obszarach codzien­nego życia ludzi pod wpływem coraz intensywniejszego nasycenia środowiska obiektami wyposażonymi w sztuczną inteligencję. Spodziewamy się zatem, że jeszcze więcej nowości pojawi się nadchodzących latach.

Rozpatrywane są różne prognozy dotyczące miejsca i roli człowieka w świecie opanowanym przez samodoskonalącą się superinteligencję – od wizji optymistycz­nych, przewidujących, że cały stale rosnący potencjał intelektualny i sprawczy SI wykorzystywany będzie dla dobra ludzkości, aż po skrajnie katastroficzne, zapo­wiadające zagładę ludzkości i kolonizację całego wszechświata przez uwolnioną z więzów zależności od człowieka nową postać inteligentnego życia.⁷ Trudno orzec, która z prognoz jest bliższa spełnienia. Wydaj e się jednak wysoce prawdopodobne, że cywilizacja naukowo-techniczna nieodwracalnie weszła już na drogę wiodącą ku autonomicznej technoewolucji (przepowiedzianej już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku przez Stanisława Lema w dziele Summa technologia⁸), która może wymknąć się spod ludzkiej kontroli. W celu prowadzenia refleksji nad SI powstały między innymi Consortium for the Benevolent Consciousness of Artificial Intelligence, Futurę of Life Institute i inne podobne organizacje o światowym zasięgu, a Organizacja Narodów Zjednoczonych rozważa powołanie agendy zaj­mującej się SI na wzór Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej.⁹

Tytułowe pytanie ma właściwie charakter retoryczny. Sztuczna inteligencja będzie trwałym elementem naszego ludzkiego świata, wpływając na kształt życia i wartości. Obecne czasy nazywane są czwartą rewolucją przemysłową. Świadomość, że w dziejach ludzkości i w organizacji światowego ładu nadcho­dzą wielkie, znaczące zmiany, budzi potrzebę racjonalnego, odpowiedzialnego namysłu nad długofalowym planem działania, wyzwala szeroką skalę emocji, pobudza wyobraźnię. Suma tych trzech elementów, a dokładniej ich wzajemne oddziaływanie i emergentna interferencja, wytwarza cenny kapitał kulturowy, który jako ludzkość powinniśmy jak najlepiej wykorzystać w trosce o lepszą i bezpieczniejszą przyszłość całej planetarnej populacji oraz jej naturalnego i cywilizacyjnego środowiska.

O problemach związanych ze sztuczną inteligencją można myśleć i pisać na wiele sposobów. Można do nich podchodzić w sposób ściśle techniczny, for­mułując konkretne zadania konstrukcyjne i poszukując środków ich realizacji; można rozpatrywać te problemy w aspektach: ekonomicznym, ekologicznym, prawnym, etycznym, pedagogicznym i innych; można pytać o możliwości zastosowań SI w wielu ważnych dziedzinach życia i pracy: w przemyśle, w na­uce, w twórczości artystycznej, w służbie zdrowia, w nauczaniu i wychowaniu czy w wojskowości. Wszystkie te kwestie są ważne i pilne, wymagają wytężo­nej pracy koncepcyjnej oraz jak najlepszej organizacji i synchronizacji działań. Należy też zwrócić uwagę na dwa obszary wymagające refleksji, które są równie ważne, lecz trudniej uchwytne, bo nie mieszczą się w ramach konkret­nych dyscyplin i kompetencji. Pierwszy z nich to troska o szeroko rozumiane cyberbezpieczeństwo. Obejmuje ona między innymi namysł nad sposobami skutecznej ochrony ludzkości przed użyciem zasobów SI w złej wierze i dla osiągnięcia niegodziwych celów – na przykład przez grupy przestępcze czy terrorystyczne, ale także przez osoby i środowiska dążące do zdobycia prze­wagi nad innymi za pomocą nieetycznej manipulacji technologią SI, poprzez wykorzystanie jej na przykład przeciwko konkurentom lub przeciwnikom w walce o rzadkie zasoby. Inny aspekt cyberbezpieczeństwa, którego także nie można pominąć, to opracowanie zawczasu jak najefektywniejszych środków zaradczych chroniących przed uruchomieniem (świadomym lub mimowol­nym) niepożądanych i niebezpiecznych ścieżek rozwoju SI, prowadzących do autonomicznego i niekontrolowanego tworzenia systemów, programów i technologii pośrednio lub bezpośrednio zagrażających ludziom. Wszystkie te zagrożenia są realne i pominięcie ich w publicznej debacie oraz w specjali­stycznym dyskursie naukowym byłoby niewybaczalną lekkomyślnością. Drugi obszar wymagający głębokiego namysłu to kwestia relacji między ludźmi a systemami sztucznej inteligencji. Chodzi przede wszystkim o wypracowanie funkcjonalnych i dobrze osadzonych w realiach kulturowych modeli myślenia, zachowań i odniesień do nowo powstającej i niekiedy zaskakującej (pozytywnie lub negatywnie) cywilizacyjnej przestrzeni oddziaływań między ludzką a nie-ludzką inteligencją; modeli pozwalających wzmocnić pozytywne inte­rakcje w obrębie owej przestrzeni oraz w miarę możności unikać tych złych, niepokojących i niebezpiecznych. [...]

Agnieszka Lekka-Kowalik

Krzysztof Wieczorek

________________

^[1] N. B o s t r o m, Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies, Oxford University Press, Oxford 2014.

² M. Tegmark, Life 3.0: Being Humań in the Age ofArtificial Intelligence, KnopfPublishing Group, New York 2017.

³ R. Kurzweil, The Age ofSpiritual Machines: When Computers Exceed Humań Intelligence, Penguin Books, New York and London 2000.

⁴ R. W a r w i c k, March of the Machines: The Breakthrough in Artificial Intelligence, Univer-sity of Illinois Press, Champaign 2004.

⁵ Zob. Pause Giant AlExperiments: An Open Letter, https://futureoflife.org/open-letter/pause-giant-ai-experiments/.

⁶ Tamże (tłum, fragm. A.L.K., K.W.)

⁷ Por. E. Yudkowsky, Artificial Intelligence as a Positive and Negative Factor in Global Risk, w: Global Catastrophic Risk, red. N. Bostrom, M. Cirković, Oxford University Press, Oxford 2008, s. 308-362.

⁸ Zob. S. L e m, Summa technologiae, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1964.

⁹ Zob. M. D r u ś, Sekretarz generalny ONZ jest za międzynarodowym nadzorem nad sztuczną inteligencją, https://www.pb.pl/sekretarz-generalny-onz-jest-za-miedzynarodowym-nadzorem-nad- sztuczna-inteligencja-1187767.