Nowy numer kwartalnika ETHOS

Oczekiwanie 

OD REDAKCJI

Oczekiwanie. Między pewnością a nadzieją 

Problem oczekiwania rzadko zajmuje filozofów, wydaje się, że częściej jest ono przedstawiane w dziełach sztuki słowa, literaturze i poezji. Jego wzorzec i najważniejszy model odnajdujemy w Biblii. Można na nią spojrzeć jako na Księgę, dla której wyczekiwanie jest klamrą i jednocześnie wypełnieniem. Można też powiedzieć jeszcze inaczej; niemal cały Stary Testament jest wiel­kim oczekiwaniem, które kończy się w grocie w Betlejem. Kilkadziesiąt lat później otwiera się perspektywa Paruzji; oczekiwania, w którym, chcąc nie chcąc, pozostajemy. Ojciec Joachim Badeni, kandydat na ołtarze, w wielu swoich wypowiedziach, wydanych po części już po jego śmierci, zwraca uwa­gę (z dużą częstotliwością i siłą), iż żywa pamięć o spodziewanej Paruzji jest życiodajnym źródłem.

Stary Testament dostarcza wątków i obrazów, które (każdy z osobna) mogą stać się podstawą ważnej analizy hermeneutycznej. Wybieram tu tylko kilka z nich, stanowiących ułamek tej problematyki (bardziej obszernie i w od­miennej nieco perspektywie przedstawiona została w jednym z artykułów w niniejszym tomie „Ethosu”¹). Należy do nich na przykład motyw kobiet oczekujących dziecka (Sary, matki Izaaka, Anny, matki Samuela..., a już w No­wym Testamencie – Elżbiety, matki Jana, samej Maryi...). Oczekiwanie staje się zasadą obecności i najgłębszą zasadą słowa proroków, przede wszystkim może Izajasza i Ezechiela. Wyczekuje też Dawid, jedna z długiego szeregu oczekujących postaci w Biblii. Księga Psalmów, najbardziej poetycka księga Starego Testamentu, zawiera wyraziste doświadczenie „spodziewających” się, tych, którzy oczekują w pewności, w pełnym przekonaniu, że budują na obietnicy Najwyższego. Takie doświadczenie zawarte jest w psalmicznych dziękczynieniach, błaganiach, radości, smutku, pokucie i uwielbieniu.

Wybrane wersety: „Albowiem poznaj e Pan drogę sprawiedliwych, a droga bezbożnych zaginie” (Ps 1,6)², „Ty wskażesz mi drogę żywota, pełnia rado­ści jest przed obliczem Twoim, rozkosze u Twojej prawicy na wieczność” (Ps 16,11)³, „Pan da siłę swojemu ludowi, Pan da swojemu ludowi błogosła­wieństwo pokoju” (Ps 29,11)⁴, przesycone są przeświadczeniem o przyszłym wydarzeniu się tego, czego się oczekuje, po dosłowne zawołanie: „Ocze­kuj Pana, bądź mężny. Niech umocni się serce Twoje. Tak, oczekuj Pana!” (Ps 27,14).⁵ Przywołane wersety umieszczone zostały – co ma szczególne zna­czenie –jako ostatnie w poszczególnych psalmach, zamykające je. Oczekiwanie ze wzmożoną siłą wymowy objęło zatem swoim znaczeniem wszystkie przedsta­wione wcześniej uczucia, myśli i wezwania. W taki sposób autor psalmów wy­raźnie akcentuje swoje słowa jakby puentą, taką rolę pełni ostatni werset. Cały psalm zostaje zdominowany przez postawę jednoznacznego wyczekiwania.

Jedną z najpiękniejszych biblijnych postaci oczekujących jest Symeon z Ewangelii według św. Łukasza (zob. Łk 2,25–35). Jest on świętym właściwie z pogranicza Starego i Nowego Testamentu. Oczekuje narodzin Zbawiciela. Z Jego przyjściem związana była obietnica, jaką Symeon otrzymał od Ducha Świętego (por. Łk 2,26). W postaci Symeona odnajdujemy swoistą kulminację biblijnych przedstawień oczekiwania. Tak jak wszystkie przypadki oczeki­wania w Starym Testamencie, również i ten związany jest z obietnicą. Jej wypełnienie otwiera usta Symeonowi, który prorokuje⁶. Obietnica, proroko­wanie pojawiają się w kręgu biblijnego oczekiwania. Towarzyszy mu pewność tam, gdzie człowiek pozostaje w jednoznacznej bliskości Boga. Ta bliskość i pewność charakterystyczne są dla świata Biblii.

Można by powiedzieć, przy zachowaniu koniecznej ostrożności, że w Symeonie upostaciowało się oczekiwanie, stało się czymś na kształt jego archetypicznego obrazu. Z tego, co wiadomo z tekstu Ewangelii, cała obecność Symeona przed narodzeniem Chrystusa wypełniała się w postawie wyczeku­jącej. W momencie zobaczenia Dziecięcia jego życie dokonało się w całości: oczekiwanie, dokonanie i odejście. Wygląda to tak, jakby w tej postaci „zebrał się” cały stary świat oczekujących. Tych, którzy byli pewni wypełnienia się obietnicy.

Człowiek żyje w napięciu ukierunkowanym na przyszłość. Nastawienie na nią zanurzone jest w „spodziewającym się” trwaniu wobec tego, co nadejdzie. Oczekiwanie stanowi konieczną komponentę czasu rysującego się przed człowiekiem. W odniesieniu do postaci biblijnych to czas przesycony żywą pamięcią obietnicy – to ona je prowadzi. Oczekiwanie jest pewnością, że to, co obiecane, dokona się. Wierzą Bogu, nie zaś wierzą w Boga, jak napisał we wstępie tłumaczenia Księgi psalmów w przekładzie Czesława Miłosza ksiądz Józef Sadzik: „Nie znajdziemy w psalmach cienia niepewności, podejrzli­wości, kamuflażu, owego «na wszelki wypadek», które charakteryzuje wiarę człowieka dzisiejszego. Pozwoliłem sobie na paradoks: w Biblii nie ma ludzi wierzących, teraz dodam: ponieważ w Biblii ludzie nie wierzą w Boga, ludzie wierzą Bogu”.⁷

Takie przeświadczenie ukształtowało oczekiwanie Symeona, który – wie­rzył Bogu. Z paradoksu wskazanego przez księdza Sadzika wynika też cha­rakter postaw w naszych czasach. Na pewno są one rozbite na wiele małych oczekiwań. Kultura, w której żyjemy (myślę o wieku dwudziestym i naszym, najbliższym czasie), ale też – w drugą stronę – kultura przez nas tworzona i bardziej czy mniej podtrzymywana, w intuicjach związanych z problemem oczekiwania jest rozdrobniona, skomplikowana. Świadczy o tym właśnie li­teratura. Daje się w niej odnaleźć wielość oczekiwań i obfitość „spodziewania się”. Literatura piękna, poezja, świadczą o epoce, dają świadectwo naszym czasom. Na początku dwudziestego wieku, w roku 1910, Rainer Maria Rilke pisze powieść, autobiografię wewnętrzną poety zatytułowaną Maltę. Pamięt­niki Malte-Lauridsa Brigge.⁸ Końcowe jej fragmenty i przede wszystkim sam finał otwierają problem oczekiwania w jego wymiarze najistotniejszym, ale też przesączonym przez osobowe i kulturowe sublimacje, które z jednej strony należy, z drugiej zaś – trudno ocenić. Główny bohater (porte parole autora) po wielu stronach rozmyślań na temat miłości mówi: „Poznawał z dnia na dzień bardziej, że nie jego tyczyła się ta miłość, którą [ludzie spotykani przez boha­tera – B.K.Ch.] się tak pysznili i do której chyłkiem zachęcali się wzajemnie. Musiał uśmiechać się niemal, kiedy się wysilali – i stawało się rzeczą jasną, jak wcale jego nie mogli mieć na myśli. Cóż oni wiedzieli, kto on był! Teraz bardzo trudno było go miłować, a on czuł, że Jeden tylko zdolny był do tego. Ten jednak nie chciał jeszcze”.⁹

W tym wyznaniu autora (bohatera), bez wątpienia z domieszką antropomorfizującej wizji Jedynego, otwiera się przestrzeń wyczekiwania. Bohater nie ma wątpliwości, że „tylko Jeden” zdolny jest go kochać. W niedopowie­dzianej przestrzeni narracji („nie chciał jeszcze” przenosi możliwość na przyszłość) pojawia się mocne i wyraźne miejsce dla oczekiwania i prze­de wszystkim może – tęsknoty; wymownie naznaczającej czas obecny. Tęsknota – nieujawniana, przejawiająca się również w wielorakim działaniu, bywa znamieniem wypatrywania przyszłości. Bohater poetyckiej prozy Rilke– go zdaje się nazywać głębokie intuicje czy pragnienia, może również te najbar­dziej ukryte, właściwe naszym czasom. Być może tęsknota im właściwa łączy naszą współczesność z oczekiwaniem biblijnym. Tyle, że te dwie tęsknoty są bardzo od siebie odmienne. Oczekiwanie biblijne jest skupione, „świadome siebie”, to dzisiejsze bywa rozproszone, staje się najczęściej intuicją, budzącą się w określonych momentach. Ulega sile impulsów cywilizacji. Po stronie dzisiejszego oczekiwania jest raczej nadzieja, nie – pewność. O zjawisku tym należy jednak mówić ostrożnie, ponieważ wydaje się, że kręgi nie wierzących w Boga (jak mówił ksiądz Sadzik), ale tych, którzy zdają się wierzyć Bogu, ciągle się powiększają.

* * *

Oddawany właśnie do rąk Czytelników numer „Ethosu” jest sto pięćdzie­siątym, jubileuszowym tomem czasopisma. Do pierwszej jego edycji wprowa­dzenie napisał ksiądz Tadeusz Styczeń, inicjator i pierwszy redaktor naczelny „Ethosu”. Pokusa, by zbudzić tamtą refleksję, stojącą u początków kwartalnika, jest duża. Kiedy sięgam do fragmentów pierwszego wydrukowanego w nim tekstu, w kontekście tak wyprofilowanego obecnego tomu pojawia się myśl, by na nowo wejść w oczekiwania założyciela czasopisma albo przynajmniej je przemyśleć. Przywołuję zatem fragment pierwszego artykułu Od Redakcji zamieszczonego w „Ethosie”, a zatem tekstu, który stał się początkiem nurtu przepływającego przez sto pięćdziesiąt numerów kwartalnika: „Czy wyjście poza «wolność kierowaną prawdą» w stronę «wolności kierującej prawdą» nie oznacza kresu i prawdy, i wolności? Czy w świetle takiego przeformułowania związku prawdy z wolnością zachowuje jakiś sens i moralną rangę świadectwo tylu więźniów sumienia? Czy dokonana w ten sposób eliminacja możliwości wyrzutów sumienia, które oskarża człowieka o niewierność poznanej praw­dzie, stanowi uzdrowienie tegoż sumienia, czyjego uśmiercenie? Pytania te są tak fundamentalne, jak fundamentalne wydaje się nam zagrożenie dla ethosu, polegające na odwróceniu stosunku zależności pomiędzy wolnością i prawdą. Powaga tego zagrożenia naprowadza nas wciąż na tę oto formułę tożsamości człowieka: autotranscendencja w prawdzie. Pismo wyrastające ze środowiska Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i pragnące je w jakiejś mierze repre­zentować nie może w tym kontekście nie odwołać się do szczególnie trafnego hasła naszej – jak i każdej innej w świecie – katolickiej «Almae Matńs». Hasło to brzmi: «Veritatem in caritate facere». Czynić prawdę w miłości. Czynić ją na wzór Tego, który wyznał przed Piłatem: «Ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie» (J 18,37). Chciałoby się tu przytoczyć cały Prolog Ewangelii Janowej, zwany też «Hymnem o Słowie», które samo określiło się mianem Prawdy. Czyż fakt, że dla zbawienia człowieka Odwieczne Słowo stało się Ciałem, ukazując człowiekowi pełnię prawdy o nim samym, nie stanowi objawionego potwierdzenia i pogłębienia tego, iż on sam spełnić się może jedynie poprzez posłuszeństwo rozpoznanej i moralnie wiążącej go prawdzie?”.¹⁰

Bernadetta Kuczera-Chachulska

_______________

¹ Zob. M. Dżugan, „Oczekuj Pana, bądź mężny, nabierz odwagi i oczekuj Pana” (Ps 27, 14). Koncepcja oczekiwania w Starym Testamencie, „Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL” 38(2025) nr 2(150), s. 35–59.

² Księga psalmów, tłum. C. Miłosz, Editions du Dialogue, Paris 1981, s. 55.

³ Tamże, s. 74.

⁴ Tamże, s. 98.

⁵ Tamże, s. 96.

⁶ „Słowa Symeona sąjakby drugą zapowiedzią dla Maryi, gdyż wskazują na konkretny wymiar historyczny, w którym Jej Syn wypełni swoje posłannictwo, to jest wśród niezrozumienia i w cier­pieniu”. Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris Mater, nr 16.

⁷ J. Sadzik, O psalmach, w: Księga psalmów, s. 15n.

⁸ Zob. R.M. Rilke, Malte. Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge, tłum. W. Hulewicz, Czytelnik, Warszawa 1979.

⁹ Tamże, s. 240n.

¹⁰ T. Styczeń, Dlaczego „Ethos”?, „Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL” 1(1988) nr 1, s. 5n.

Andrzej Dębkowski  

Rocznica Powstania Warszawskiego – pamięć, sens, świadectwo

1 sierpnia 1944 roku, o godzinie 17:00 – „W” jak „Wolność” – Warszawa stanęła do nierównej walki. Wybuchło Powstanie, które od osiemdziesięciu jeden lat wciąż zadaje pytania, porusza sumienia i domaga się zrozumienia. To już nie tylko wspomnienie o bohaterskim zrywie, ale trwały element naszej tożsamości narodowej – dramatyczny symbol wolności, ofiary i niezgody na zniewolenie.

Powstanie Warszawskie, mimo swojej militarnie tragicznej klęski, jest wydarzeniem głęboko zwycięskim moralnie i duchowo. Było odpowiedzią na pytanie, które stawia historia każdemu pokoleniu: czy warto walczyć, gdy wszystko wskazuje na porażkę? Pokolenie Kolumbów odpowiedziało: „Tak, bo nie można żyć w kłamstwie i upodleniu. Bo niepodległość nie jest darem, ale zobowiązaniem”.

Wielu z tych młodych ludzi nie miało jeszcze nawet dwudziestu lat. Chodzili jeszcze niedawno do szkół, kochali, marzyli, pisali wiersze. A jednak chwycili za broń, często domowej roboty, by stanąć naprzeciw jednej z największych machin wojennych świata. Nie szli na pewną śmierć z romantyczną naiwnością, jak chcieliby to widzieć niektórzy krytycy. Szli, bo czuli, że to ich moment – ostatni moment, by powiedzieć światu: „Warszawa nie zgadza się na bycie ofiarą historii”. Ich odwaga nie była szaleństwem. Była świadectwem – głęboko przemyślanym aktem wolnej woli.

Dziś, po 81 latach, wciąż pytamy, czy Powstanie miało sens. Historycy spierają się o decyzje dowódców, szacują straty, analizują alternatywy. I dobrze – taka refleksja jest potrzebna. Ale ponad tymi dyskusjami unosi się coś, co nie poddaje się chłodnym analizom. Unosi się duch. Duch tych, którzy wyszli z kanałów z białą flagą, ale nie ze złamanym sumieniem. Duch tych, którzy w ruinach stolicy odnaleźli godność i głęboki sens walki o wolność, której nie mierzy się sukcesem na mapie frontów, ale niezłomnością serca.

Powstanie Warszawskie jest jak świętość narodowa, nie dlatego, że było bezbłędne, ale dlatego, że było prawdziwe. Uczyniło z Warszawy nie tylko ruinę, ale i symbol. Stało się mitem – ale mitem nie w znaczeniu bajki, lecz opowieści, która nadaje sens wspólnocie. To opowieść o tych, którzy nie wybrali łatwej drogi przetrwania, ale trudną drogę wolności.

Dlatego dziś – po dziesięcioleciach – młodzi nadal składają kwiaty pod Pomnikiem Powstania, śpiewają powstańcze pieśni, zapalają znicze na grobach „Zośki” i „Rudego”, noszą opaski z kotwicą Polski Walczącej. Bo gdzieś głęboko czują, że to nie tylko historia – to ich dziedzictwo.

Ale w tej samej przestrzeni pamięci, obok autentycznego wzruszenia i refleksji, pojawia się coś niepokojącego. Powstanie Warszawskie, jego legenda i symbolika, bywa coraz częściej zawłaszczane przez niektóre środowiska polityczne. Odwołując się do etosu walki i poświęcenia, próbują uczynić z niego oręż w swoich doraźnych, partyjnych wojnach. Fałszuje się kontekst, pomija niewygodne wątki, dzieli się bohaterów na „naszych” i „nie naszych”. Tymczasem pamięć o Powstaniu nie należy do żadnej partii ani ideologii – należy do narodu. Do wszystkich, którzy chcą z niej czerpać mądrość, a nie propagandę. To zawłaszczanie boli, bo umniejsza ofierze tych, którzy walczyli dla wszystkich Polaków, nie dla jednej wizji Polski.

W 81. rocznicę Powstania Warszawskiego powinniśmy mówić nie tylko o tragedii i heroizmie. Powinniśmy mówić o zobowiązaniu. O tym, że wolność, którą dziś mamy – jakkolwiek krucha, zagrożona, niedoskonała – została opłacona najwyższą ceną. A skoro tak, to naszym obowiązkiem jest jej strzec – nie tylko przed wrogiem zewnętrznym, ale i przed własną obojętnością, cynizmem, lenistwem moralnym.

Powstanie Warszawskie to nie tylko zryw z przeszłości. To wezwanie, które brzmi nadal. Do odwagi. Do odpowiedzialności. Do pamięci. I do tego, byśmy nigdy nie pozwolili, by duch tamtych dni został zapomniany lub wykorzystany wbrew jego istocie.

Andrzej Dębkowski